Overstromingen in de polder: een terugblik op de Landschapstalk in de Sammerspolder

In juli 2022 organiseerde het Steunpunt een landschapstalk in de Sammerspolder, op het erf van agrariër Klaas Valkering. Onderwerp van gesprek was de toekomst van ons watersysteem en ons landschap ten tijde van klimaatverandering. Hoe is het nu, bijna drie jaar later, in de Sammerspolder? Wat heeft de landschapstalk opgeleverd? In dit artikel blikken we samen met Klaas Valkering en Jan Zijp, projectleider watersystemen bij het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK), terug op de landschapstalk. We kijken ook vooruit naar de ontwikkelingen op het gebied van waterbeheer in de omgeving.

Context van de landschapstalk

Aanleiding om juist in de Sammerspolder een gesprek te voeren over de toekomst van ons watersysteem en ons landschap – met onder andere agrariërs, gemeente, provincie en waterschap – was de hevige neerslag in juni van het jaar daarvoor. In korte tijd viel onvoorzien extreem veel neerslag waardoor bollenvelden, weilanden, straten, huizen en kelders blank kwamen te staan. De situatie was het meest nijpend in Callantsoog, de Zijpe, Sammerspolder, Baafjespolder en de Egmondermeer.

Om voortaan in te kunnen spelen op veel regenval in korte tijd, een van de gevolgen van klimaatverandering, zocht het waterschap naar mogelijke oplossingen in het gebied. Al snel werd gedacht aan een waterbergingslocatie in de Sammerspolder. De locatie ligt laag en is van oudsher al een nat gebied. Echter, de Sammerspolder is een bollenconcentratiegebied: bollengrond mag niet zomaar een andere functie krijgen. Bovendien was het niet voor iedereen evident dat zulk soort ontwikkelingen nodig zijn ten tijde van klimaatverandering. Daarom werd, in samenwerking met de familie Valkering en het HHNK een landschapstalk georganiseerd, waarvoor elke betrokken partij werd uitgenodigd.

Het leverde een interessante middag op, met Klazien Hartog (Hoogheemraad HHNK), Steven Slabbers (destijds Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit), Pieter Korstanje (beleidsmedewerker natuur en landschap BUCH) en Mart Brouwer de Koning (LTO Kennemerland-Zaanstreek) aan tafel en in het publiek een gemêleerd gezelschap. Ter sprake kwamen vragen als: hoe heroverwegen we onze relatie met het water? Is het logisch om te boeren en te wonen op kwetsbare locaties? In hoeverre kan het watersysteem nog opgerekt worden bij overstromingen, maar ook bij droogte en verzilting? Wat zijn de gevolgen voor het landschap? Hoe willen we dat het landschap er in de toekomst uit ziet? Maar ook concretere vragen kwamen aan bod, zoals: wat voor oplossing zoeken we in de omgeving om water te bergen en wat kan ieder thuis doen om waterschade te beperken?

Landschapstalk als instrument voor draagvlakcreatie

Na bijna drie jaar blikken we met Klaas en Jan terug, wat heeft de landschapstalk opgeleverd? ‘De Landschapstalk heeft bijgedragen aan een groter besef dat klimaatverandering veel impact heeft op het waterbeheer en dat er aanvullende maatregelen nodig zijn om de gevolgen hiervan het hoofd te kunnen bieden’, vertelt Jan. ‘Het is daarbij ook duidelijker geworden dat door klimaatverandering niet alleen wateroverlast toeneemt vanwege hevige regenval zoals in het voorjaar van 2021, maar dat er een bredere wateropgave ligt die vraagt om een meer waterbewuste samenleving. Naast hevige regenbuien komen ook vaker periodes van droogte voor en is de beschikbaarheid van goed zoet water niet langer vanzelfsprekend.’

Klaas en Jan benadrukken beiden dat de wateropgave van ons allemaal is. Klaas: ‘De kracht van de Landschapstalk is dat medewerkers van de provincie en de gemeente, en grondeigenaren die zich bezighouden met het vraagstuk op de plek aan tafel zaten met de elkaar en met de partijen die ertoe doen, waaronder de mensen uit het gebied.’ Jan voegt daaraan toe dat het waterbeheer in de nabije toekomst niet alleen voor het waterschap een zorg is, maar dat het ons allemaal aangaat.

Waterbergingsgebied Sammerspolder

Het momentum van de Landschapstalk hebben Klaas en Jan aangegrepen om waterberging Sammerspolder vlot te kunnen realiseren. De omgevingsvergunning voor het bergingsgebied werd eind oktober 2024 verleend en als alles volgens planning gaat is de waterberging dit jaar gereed. ‘Na de landschapstalk hebben we vaart gemaakt met het inrichtingsplan en het (laten) uitvoeren van de benodigde onderzoeken, waaronder archeologisch en bodemonderzoek. Met familie Valkering hebben we afspraken gemaakt over het beheer van het grondgebied’, vertelt Jan. Klaas: ‘Het weiland blijft agrarisch in gebruik en de koeien kunnen er blijven grazen. Het hoogheemraadschap geeft een seintje als het grasland wordt ingezet bij een wateroverschot, zodat ze naar een veilige plek kunnen en waar nodig kunnen de koeien op de dijk om de waterberging staan. Het bergingsgebied kan niet meer voor bollenteelt gebruikt worden, maar de naastgelegen percelen in eigendom van Klaas zijn daar wel geschikt voor. Het gebruik van de percelen is omgewisseld en onder de streep daalt de hoeveelheid bollenteelt iets door de komst van de waterberging.’

De aanpassingen aan het landschap die nodig zijn voor de waterberging zijn beperkt, vertellen Klaas en Jan. Het land zal ongeveer vijftig centimeter lager komen te liggen om meer opvangcapaciteit te creëren. Langs de twee randen van het perceel waar nog geen dijk aanwezig is wordt een dijk opgeworpen. De grond die vrijkomt wordt verdeeld over het naastgelegen perceel van Klaas, dat gebruikt wordt voor de bollenteelt. Op twee punten kan bij extreme regenval het water worden ingelaten. Als het water zo ver stijgt dat het boezempeil te hoog wordt, dan gaat de boezemberging open om de gemalen langer te laten malen.

Het inrichtingsplan voor de waterberging is door de provincie beoordeeld op basis van de kernkwaliteiten van het Bijzonder Provinciaal Landschap (BPL) Noord-Kennemerland. Het BPL is een beschermingsregime binnen de Omgevingsverordening NH2020, bedoeld om de meest waardevolle landschappen van Noord-Holland te beschermen. Per BPL is aangegeven welke ecologische, landschappelijke, cultuurhistorische en/of aardkundige waarden aanwezig zijn. Dit worden de kernkwaliteiten van het landschap genoemd. De kernkwaliteiten van BPL Noord-Kennemerland gaan onder andere over de openheid en ruimtelijke beleving en over landschappelijke dragers zoals waterlopen, dijken en het onregelmatig kavelpatroon. Jan: ‘In eerste instantie werd het inrichtingsplan afgekeurd, omdat we een bestaande sloot wilden dempen voor de aanleg van de waterberging. Toen bleek dat de sloot geen hoge cultuurhistorische waarde had, oordeelde de provincie dat de kernkwaliteiten van het BPL niet worden aangetast. De gemeente heeft inmiddels een omgevingsvergunning afgegeven.’

Waterbeheer in de omgeving van de Sammerspolder

Sinds de landschapstalk hebben er ook in de omgeving van de Sammerspolder diverse ontwikkelingen plaatsgevonden op het gebied van waterbeheer. ‘Polderbergingsgebied vliegveld Bergen is vorig jaar aangepast en heeft een functie als boezembergingsgebied gekregen. Niet alleen de Philisteinse- en Damlanderpolder hebben nu baat bij het bergingsgebied, maar meerdere poldergemalen ten westen van Alkmaar kunnen bij een dreigende maalstop langer blijven pompen als het gebied als boezemberging wordt ingezet’, vertelt Jan. ‘Ook onderzoeken we of we een verbinding kunnen maken tussen de bergingsgebieden bij vliegveld Bergen en de Sammerspolder, om het teveel aan water nog beter te kunnen verdelen bij wateroverlast.’

Jan: ‘Op de planning staat ook verbeteren van de doorstroming. Er is geconstateerd dat er bij een brug over de Hoevervaart in Alkmaar in geval van extreem veel neerslag weerstand ontstaat, ten nadele van de waterafvoer van de achterliggende polders ten westen van Alkmaar naar het Noord-Hollands Kanaal. Daarnaast loopt er op dit moment een onderzoeksproject om in beeld te krijgen wat de afvoer onder verschillende omstandigheden vanuit de binnenduinrand naar verschillende polders is. Gekoppeld aan dit onderzoek worden scenario’s meegenomen om ook de effecten voor zowel de binnenduinrand als verschillende polders te onderzoeken als er bij extreme wateroverlast de afvoer vanuit de binnenduinrand tijdelijk wordt afgesloten.’

Dit soort maatregelen en projecten worden uitgevoerd vanuit het programma Wateroverlast van het HHNK en hebben betrekking op het beperken en voorkomen van wateroverlast. Daarnaast wordt in deze projecten ook zoveel mogelijk doelstellingen van de Kaderrichtlijn Water meegenomen. Daarbij gaat het om het realiseren en behouden van chemisch schoon en ecologisch gezond oppervlaktewater. Het effect op het landschap is vooralsnog minimaal, verwacht Jan. De gevolgen voor de Sammerspolder kan je eind dit jaar met eigen ogen bekijken, dan is de aanleg van de waterberging klaar.

(Beeldverantwoording: Klaas Valkering en Jan Zijp. Foto van het Steunpunt)