Stille ruilverkaveling: historische verkavelingspatronen in het geding

Watererfgoed is van enorm belang voor de identiteit van ons mooie Noord-Holland. Onderdeel van dat watererfgoed zijn historische waterstructuren. Daarmee bedoelen we verkavelingspatronen, grenssloten, molensloten, dobben, wielen of boezemgebieden. Soms staan die waterstructuren in directe relatie met gebouwd erfgoed, zoals een molengang of sluis, maar soms ook niet. Dit type erfgoed is kenmerkend voor het Noord-Hollandse landschap, maar het is lang niet altijd beschermd. Onderzoek wijst uit dat historische waterstructuren in onze provincie verdwijnen en dat er onvoldoende borging is bij gemeentelijk beleid en de vergunningsprocedure. Hoe zit dit precies?

Ongewenste slootdempingen onderzocht

Als Steunpunt kregen we een heel aantal vragen binnen rondom het vergunnen van het dempen van waterstructuren zoals slootjes. Uit die vragen blijkt dat het niet altijd duidelijk is wanneer een demping wel of niet wenselijk is en/of juridisch is toegestaan. Naar aanleiding van die vragen zijn wij een onderzoek gestart naar het dempen van waterstructuren in het Noord-Hollands landschap.

We hebben de kaarten met het verkavelingspatroon van 2013 en van 2023 naast elkaar gelegd. Uit de leggers van het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier blijkt dat alleen al in Noord-Holland boven het Noordzeekanaal de afgelopen tien jaar ruim vijf procent van alle waterlopen is gedempt. Dat onder onze ogen een stille ruilverkaveling aan de gang is, is evident. Ironisch genoeg is het juist dit jaar precies honderd jaar geleden dat de ruilverkavelingswet werd ingevoerd. In de tijd van de ruilverkaveling (1924-1985) werd een groot deel van Noord-Holland onder handen genomen: er vond schaalvergroting plaats en de ontsluiting en ontwatering werden verbeterd. Een aantal gebieden veranderden drastisch van vaarpolders in rijpolders. Andere gebieden hielden hun kenmerkendheid; het verkavelingspatroon in die gebieden is nog altijd middeleeuws.

Deze verkavelingspatronen hebben hoge cultuurhistorische waarden: ze zijn kenmerkend voor de ontstaansgeschiedenis van het landschap, waarbij de historische structuur bepalend is (geweest) voor de inrichting. Ze zijn ook bijzonder vanwege de gaafheid, de ensemblewaarde in relatie tot de omgeving (bijvoorbeeld de dijken en lintdorpen), de ouderdom en zeldzaamheid. Het zijn waarden die iedereen herkent als je door het landschap wandelt, vaart, fietst of rijdt. Maar hoe kunnen we hier oog voor hebben in beleid en processen?

Enquête onder erfgoedambtenaren

We vroegen het aan ambtenaren op het gebied van erfgoed en landschap uit onze provincie, door middel van een enquête. We verkenden hoe vaak zij te maken hebben met aanvragen voor dempingen en hoe (historische) waterstructuren zijn geborgd in hun beleid.

De uitkomsten van de enquête zijn tweeledig. Enerzijds is er behoefte aan informatie (ontwikkeling) over het belang van behoud, waarmee de eigenaar, agrariër of collega’s van andere afdelingen bewust worden van de waarden van het verkavelingspatroon. Ook is behoefte aan kennisdeling hoe historische waterstructuren geborgd moeten worden in de omgevingsvisie en het omgevingsplan.

Watervergunning en aanlegvergunning

Anderzijds is er de wens om het proces rondom de vergunningverlening te stroomlijnen. Voor het dempen van een waterloop moet een omgevingsvergunning voor een wateractiviteit (lees: watervergunning) door het waterschap worden afgegeven en in de meeste gevallen ook een omgevingsvergunning voor een aanlegactiviteit (lees: aanlegvergunning) door de gemeente. Het waterschap controleert bij de beoordeling van de vergunningaanvraag of het uitvoeren van de aangevraagde werkzaamheden invloed heeft op de bescherming tegen het water, de kwaliteit en doorstroming van het water en de waterhoeveelheid. Als de aanvraag geen nadelig effect heeft op deze belangen wordt de watervergunning afgegeven.

Sommige gemeenten hebben in het omgevingsplan opgenomen dat dempen, vergraven of afgraven van waterlopen vergunningsplichtig is. Een gemeente kan dan de aanlegvergunning weigeren, bijvoorbeeld op grond van het cultuurhistorisch belang. Het is echter moeilijk aan de aanvrager uit te leggen dat het dempen van een waterloop niet is toegestaan, als de watervergunning al is verleend.

Procesbespreking met uitkomsten

Samen met de waterschappen Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, Hoogheemraadschap van Rijnland, Waterschap Amstel, Gooi en Vecht, gemeente Medemblik, Archeologie West-Friesland en Provincie Noord-Holland doken we tijdens een werksessie dieper in het proces rondom de vergunningverlening. Enkele oplossingen liggen voor de hand: het waterschap kan de initiatiefnemer bij de aanvraag en vergunningverlening informeren dat wellicht nog een vergunning nodig is van de gemeente. Waterschap Amstel, Gooi en Vecht en Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier hebben de verwijzing naar gemeenten meteen opgenomen in de ontvangstbevestiging van de aanvraag en hun vergunningverleningsbrief hierop aangepast.

De waterschappen kunnen echter niet vergunningen op basis van cultuurhistorie weigeren. Zij werken volgens de Waterschapsverordening* en daarin komen de woorden ‘erfgoed’ en ‘cultuurhistorie’ simpelweg niet voor. De waterschappen kunnen wel aanspreekpunten bij gemeenten op de hoogte brengen van de aanvragen voor dempingen die bij hen binnenkomen.

Maar zijn gemeenten hierbij gebaat? Wie pakt dergelijke aanvragen op? Zou een aanvrager bij het Omgevingsloket niet al automatisch uit moeten komen bij het waterschap én de gemeente? Wat moet een gemeente geregeld hebben om een vergunning op basis van de cultuurhistorische waarden van het verkavelingspatroon te kunnen weigeren? Hoe ken je überhaupt waarden toe aan het verkavelingspatroon, kan dat beter per polder, landschapstype of per waterloop? Hoe kun je deze waarden vervolgens vastleggen en er regels aan koppelen in het omgevingsplan?

Dit zijn vragen waar we als Steunpunt de komende tijd verder mee aan de slag gaan. Wil je meedenken? Van harte welkom! We houden je in ieder geval op de hoogte van de ontwikkelingen.

*Zie de waterschapsverordening van het HHNK en die van AGV. In de waterschapsverordening van Rijnland is het archeologisch erfgoed opgenomen. Daar mag het bemalingsadvies geen negatieve gevolgen voor het archeologisch erfgoed hebben, zie https://lokaleregelgeving.overheid.nl/CVDR702806

(Beeldverantwoording: Karel Tomei, Oostzaanpolder)