Tips & take-aways Erfgoedteam Ravijnjaar

Op woensdagochtend 5 maart kwamen we online bij elkaar voor een nieuwe editie van het Steunpunt Erfgoedteam. Dit keer spraken we met elkaar over de impact van het Ravijnjaar op erfgoedbudgetten bij gemeenten.

We startten het Erfgoedteam met een introductie over het Ravijnjaar door David Rietveld, coördinator gemeentefinanciën bij de VNG. Je vindt zijn presentatie hier, en je leest er ook meer over in dit artikel dat David schreef voor de Wiardi Beckman Stichting. Een aantal belangrijke take aways uit de presentatie van David:

• Gemeenten ontvangen gemiddeld 70% van hun inkomsten van het Rijk (via het gemeentefonds). Voor grote gemeenten is dit tussen 30-40%, bij kleine gemeenten kan dit wel 80% zijn. Gemeenten zijn dus erg afhankelijk van het Rijk.
• De oorzaak van het Ravijnjaar is te vinden in het coalitieakkoord van Rutte IV (2021), waarin het gemeentefonds wordt gekort én de jaarlijkse indexatie wordt afgeschaft. Vanaf 2026 is dat ongeveer 2,4 miljard per jaar minder.
• Er zijn eigenlijk nog twee andere bezuinigingen die het Ravijnjaar nog zwaarder maken: de bezuinigingen op de jeugdzorg komen ook op zo’n 2,4 miljard en het verschil tussen de ramingen en de indexatie (wat niet wordt gecorrigeerd).
• De meeste belastingen worden door het Rijk geïnd. Als gemeenten het Ravijnjaar met hun eigen inkomsten moeten oplossen, dan zouden zij hun belastingen met 40% moeten verhogen. Als het Rijk de belastingen verhoogt zou dat met slechts 0,55% hoeven.
• Het Ravijnjaar is niet eenmalig. Als er niets gebeurt dan is er vanaf 2026 structureel minder geld voor alle gemeenten.
• Als er geen oplossing voor het Ravijnjaar komt heeft dat grote gevolgen voor gemeenten. Zij zullen eerst allerlei investeringen uit gaan stellen (nieuwe scholen, buurthuizen, sporthallen) – dat zal vooral nijpend zijn voor de ‘new towns’ waar al die voorzieningen uit de jaren ‘70 nu tegelijk moeten worden vervangen. Daarnaast zullen gemeentelijk noodzakelijk onderhoud (aan bruggen, groen, wegen) uitstellen, zullen zij hun regelingen voor doelgroepen beperken (bijv. armoede) en hun belastingen verhogen (ozb, toeristenbelasting).
• Er is vanuit de VNG en het IPO een lobby richting het Rijk om het Ravijnjaar te beperken. De VNG heeft aangegeven dat de gemeenten een aantal zaken niet meer gaan doen als er geen geld bij komt, bijvoorbeeld het bouwen van nieuwe woningen of de uitvoering van het integraal zorgakkoord.
• Voor provincies heeft het Ravijnjaar ook impact, maar in mindere mate omdat zij minder afhankelijk zijn van het Rijk. De waterschappen krijgen geen bijdrage van het Rijk en daarom merken zij niets van het Ravijnjaar.

Het tweede deel van het Erfgoedteam stond in het teken van de impact van het Ravijnjaar op de budgetten voor erfgoed. Geert-Jan Hendriks (gemeenten Oostzaan en Wormerland) en Saskia Olivierse (gemeente Zaanstad) vertelden de deelnemers meer over hoe het er in hun gemeente aan toe gaat.

Tijdens de bijeenkomst werd er een poll gehouden: Ben jij/zijn jullie bezig met het ravijnjaar?

• Nee, wat is dat? (11 %)
• Het gemeentebestuur wel, maar ik (nog) niet (47%)
• Ja, we zijn druk in overleg hoe hiermee om te gaan (42%)

Hieronder lees je de belangrijkste tips en take-aways van dit Erfgoedteam:

• Wees proactief! Zorg dat je actief je inbreng meegeeft aan financiële adviseurs, managers en het bestuur. Ga zelf vragen: zijn we er al mee bezig? Zo zorg je dat er niet over je gepraat wordt, maar met jou.
• Breng het verschil in kaart tussen wettelijke taken en beleidskeuzes. Leg op basis daarvan keuzes voor, waarbij je inzichtelijk maakt wat de gevolgen zijn. Werk een aantal scenario’s met consequenties uit.
• Zoek naar koppelkansen voor budgetten. Projecten zijn heel vaak goed te financieren met incidenteel geld, zoals bijvoorbeeld via de Omgevingswet of een versnellingsbudget voor woningbouw. Er zijn ook mogelijkheden om budgetten van het sociaal domein, cultuur of duurzaamheid in te zetten voor erfgoed.
• Wellicht is je wethouder actief aan het lobbyen: ondersteun daar waar dat kan.
• Onderzoek hoe de bezuinigingen eruit gaan zien: een paar hele grote posten of heel veel kleine bezuinigingen? Vaak zijn erfgoedbudgetten klein, maar daardoor ook ‘laaghangend fruit’.
• Maak inzichtelijk wat een bezuiniging betekent, op bijvoorbeeld een subsidieregeling voor monumenten. Door hierop te bezuinigen worden er misschien minder monumenten aangewezen, dat betekent weer meer discussie achteraf, die ook weer tijd en budget zal kosten.
• Het is nu al moeilijk voor gemeenten om te voldoen aan hun wettelijke taken, dat merken gemeenten bijvoorbeeld bij de afdeling VTH of in de beschikbare budgetten voor monumentensubsidies. Door een groeiende monumentenlijst en indexatie zou daar nu eigenlijk al geld naartoe moeten. Dat wordt met het aankomend Ravijnjaar nog ingewikkelder.
• De RCE werkt samen met de IPO en de VNG aan het programma Erfgoed en Overheid, waar dat gebrek aan capaciteit en deskundigheid wordt onderzocht en waar ook oplossingen worden aangedragen.
• Zorg ook voor draagvlak bij de raad – zij gaan uiteindelijk over het budget. Vertel hen over Faro, neem hen mee op fietstocht door de gemeente, laat de meerwaarde van erfgoed ook aan hen zien.

Zorg ervoor dat erfgoed wordt ingebed in grotere opgaven (energietransitie, woningbouw, landelijk gebied). Hiermee laat je aan je bestuur het belang van erfgoed zien en laat je ook zien dat erfgoed kan helpen om die processen beter te laten verlopen.

Er is een kans om als gemeenten hierin samen op te trekken. Niet als gemeente individueel je eigen problemen oplossen, maar landelijk aankaarten dat dit speelt, en aangeven wat de consequenties zijn.

(Beeldverantwoording: Steunpunt Cultureel Erfgoed)