Inspiratie uit Haarlem: erfgoed sneller verduurzamen door het maken van monumentenclusters

Gemeente Haarlem loopt vooruit op de landelijke klimaatdoelstelling van 50% minder CO²-uitstoot in 2030. Ook wil zij al in 2040 aardgasvrij zijn; tien jaar eerder dan is afgesproken in het Klimaatakkoord. Maar hoe zorgt de gemeente ervoor dat het erfgoed niet achterblijft in het tempo van de energietransitie en de monumentale waarden worden gerespecteerd? Om eigenaren van monumenten te ondersteunen heeft de afdeling de afgelopen jaren al geïnvesteerd in een Monumentenloket en de Week van Duurzame Monumenten. Ook heeft gemeente Haarlem de regelgeving verruimd voor zonnepanelen in beschermd stadsgezichten.

Naast de ondersteuning van individuele eigenaren wordt in het nieuwe erfgoedbeleid als doel gesteld om een strategie op te stellen voor het versnellen van de verduurzaming van erfgoed door het maken van monumentenclusters. Clusters zijn groepen van monumenten met dezelfde eigenschappen, zoals eigendom, typologie, locatie etc. Denk bijvoorbeeld aan de hofjes, die zo kenmerkend zijn voor Haarlem. Het clusteren van monumenten is financieel vaak voordeliger en maakt het makkelijker om meerdere eigenaren tegelijk te ondersteunen.

Tien drempels voor het verduurzamen van monumenten

In opdracht van de gemeente organiseerden twee adviesbureaus werksessies met verschillende experts. In die werksessies werden gezamenlijk tien belangrijke hordes voor het verduurzamen van monumenten geïdentificeerd:

1. Hoge investeringskosten
2. Waar te beginnen; wie kan mij helpen met tekenen/uitvoering?
3. De complexiteit van het opstellen van een integraal verduurzamingsplan
4. Kennis over materiaalgebruik
5. Een onrealistisch ambitieniveau (energielabel A+++)
6. Het is moeilijk om grote verduurzamingsmaatregelen toe te passen als het monument bewoond wordt.
7. De wens om in één keer het gehele monument te verduurzamen in plaats van enkele ruimtes
8. Verschillende startposities qua verduurzaming binnen één monumentencluster
9. Geen duidelijke kaders vanuit de gemeente of onbegrip bij eigenaren
10. Te veel en hoge drempels om te beginnen: kennis, geld, contacten etc.

Daarnaast is de bestaande monumentenvoorraad (circa 2500 registraties) van Haarlem geanalyseerd. Er is onder andere informatie verzameld over eigendom, functie, monumentenstatus, oppervlakte, energielabel, bestaande subsidies en regelgeving. De beeldbepalende panden en panden binnen het beschermd stadsgezicht zijn zijdelings betrokken bij het onderzoek.

Deze analyse heeft geleid tot de volgende voorlopige meest relevante clusters:

• Particuliere woonhuiseigenaren
• Verenigingen van eigenaren (met name de kleine want daarvoor zijn minder regelingen in gemeente Haarlem)
• Winkeliers in de binnenstad
• Grote monumenten met een hoog verbruik, zoals kerkgebouwen
• Eigenaren met veel monumentaal vastgoed, zoals woningcorporaties
• Architectonische ensembles (clusters van woningen die naar eenzelfde ontwerp zijn gerealiseerd)

De komende periode wordt per monumentencluster onderzocht met welke vervolgstappen de verduurzaming versneld kan worden. Voor winkeliers in de binnenstad wordt er bijvoorbeeld gedacht aan het verruimen van een bestaande subsidieregeling voor het restaureren van winkelpuien met subsidie voor verduurzaming. En het opstellen van sneltoetscriteria voor vergelijkbare verduurzamingsmaatregelen in monumenten die onderdeel zijn architectonisch ensembles, zoals Tuinwijk-Zuid en de Patrimoniumbuurt in Haarlem Noord. Voor deze criteria bieden publicaties zoals het detailboek ‘Een warme jas voor oude huizen’ inspiratie. Met een korting op de leges voor het verduurzamen van monumentenclusters zouden hordes voor met name particuliere eigenaren en kleine VvE’s verlaagd kunnen worden.

Bureninitiatief De Groene Kroon

Soms ontstaan clusters uit zichzelf, zoals in de wijken Bosch & Vaart en de Koninginnebuurt. Daar hebben ca. 200 bewoners zich verenigd in vereniging De Groene Kroon. Beide wijken vallen in het beschermd stadsgezicht en onder de meer dan 2000 adressen horen veel monumenten. Het bureninitiatief heeft als doel om de bewoners te informeren en stimuleren van het verduurzamen van de woningen. Daarvoor worden enquêtes afgenomen, openbare themabijeenkomsten georganiseerd en handige video’s gedeeld op het eigen YouTube kanaal. Ook zijn er inmiddels 11 energiecoaches opgeleid die leden bijvoorbeeld helpen bij het maken van een huisscan, meedenken over financiering en het zoeken naar geschikte uitvoerders.

Transitievisie Warmte

De gemeente Haarlem juicht dit soort wijkinitiatieven van harte toe en heeft de vereniging ook betrokken bij het opstellen van de Transitievisie Warmte. Deze visie beschrijft de overstap naar aardgasvrij verwarmen per gebied en maakt deze inzichtelijk dor middel van een tijdspad. Deze overstap naar duurzame warmtebronnen zal enorme investeringen vragen van de samenleving, onder andere voor het aanleggen van warmtenetten. Dit zal ook grote impact hebben op de openbare ruimte en de persoonlijke leefomgeving van bewoners. Daarom is draagvlak bij bewoners, waaronder die van monumenten, hierbij onmisbaar.

Met dank aan Hugo Alefs, beleidsadviseur erfgoed bij gemeente Haarlem

(Beeldverantwoording: Monumentenhofje van staats. Foto van Haarlem Marketing)