De ‘Faro-benadering’ van erfgoed

De ‘Faro-benadering’ van erfgoed

In het Fort aan den Ham bij Uitgeest heeft een groep vrijwilligers een expositie over episodes uit de geschiedenis van de Stelling van Amsterdam ingericht. Iedere woensdag werken zij aan het onderhoud van de vesting. In Zaandijk hebben bewoners zich georganiseerd om hun Rode Buurt te behouden, vooral omdat daar volgens hen sprake is van een sterke onderlinge band. Bij beide projecten is sprake van een ‘Faro benadering’, want ze gaan over het maatschappelijke belang van erfgoed. Het erfgoed is de aanleiding tot samenzijn en draagt hierdoor bij aan het sociale welzijn van de betrokkenen. Zij voelen zich verantwoordelijk voor het erfgoed en dragen in belangrijke mate bij aan het voortbestaan ervan.

Het Verdrag van Faro

De Faro-benadering ontleent haar naam aan het Verdrag van Faro (Portugal) dat de Raad van Europa in 2005 vaststelde. Hierin vraagt zij aandacht voor de waarde die erfgoed voor de samenleving heeft en voor de vraag wie zeggenschap heeft over dat erfgoed. De Nederlandse minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap wil nagaan of Nederland dit verdrag wil ratificeren. De Rijksdienst voor Cultreel Erfgoed (RCE) startte in 2019 daarom het Faro programma. Dit jaar en het komende jaar onderzoekt zij onder meer in hoeverre er in Nederland al projecten lopen waarbij de sociale meerwaarde van erfgoed de boventoon voert.

De Faro-benadering van erfgoed is bijvoorbeeld duidelijk aanwezig bij de acties voor behoud van de Fronik-boerderij aan de Westzanerdijk in Zaandam. Bewoners uit de buurt hebben deze boerderij de afgelopen jaren omgevormd tot een belangrijke ontmoetingsplek voor de buurt. De vraag of deze boerderij erfgoed was, kwam pas aan de orde toen bleek hoeveel waarde de plek voor iedereen had. De gemeente werd hierdoor gedwongen om daar beleid voor te ontwikkelen. De waarde van de Fronik-boerderij ligt vooral in de ervaringen die de plek – aan de rand van een prachtig landschap – bij verschillende groepen mensen oproepen. Kinderen komen er in contact met de natuur, ouderen verdrijven met bezoekjes voor even de eenzaamheid, anderen werken op het erf en vinden afleiding van bijvoorbeeld een zware mantelzorgtaak. Bij de boerderij, inmiddels aangewezen tot monument, speelde de vraag die steeds breder in de discussie over erfgoed klinkt: ‘van wie en voor wie is het erfgoed’ om vervolgens te kijken naar de vraag ‘hoe kunnen we dit erfgoed samen behouden?’

Verbinden van expertise

De ‘Faro-benadering’ van erfgoed maakt ons ervan bewust dat de erfgoedsector zich niet alleen op de fysieke cultuurhistorische kwaliteiten van erfgoed moet richten, maar ook op de gebruikswaarde ervan, op de sociale en economische ontstaansredenen. Wat we nu erfgoed noemen, werd immers ooit aangelegd of gebouwd om in de eerste levensbehoeften te voorzien of voor het scheppen van een aangename leefomgeving. Omdat beleving in de waardentoekenning van erfgoed net zo belangrijk wordt als kennis, wordt de vraag wie nu eigenlijk bepaalt wat erfgoed is, steeds urgenter. Bij de professionalisering van de erfgoedsector is een kloof ontstaan tussen de erfgoed-professionals (zelf ook burgers) en de burger. Dat is opmerkelijk als je bedenkt hoeveel kennis aanwezig is bij al die burgers en actieve vrijwilligers die zich kosteloos inzetten voor bijvoorbeeld een historische vereniging. In de Zaanstreek kent bijna elk dorp een eigen vereniging die regelmatig lezingen organiseert en publicaties verzorgt. In veel erfgoedparticipatie-projecten zou de expertise van de burgers en die van de erfgoedprofessionals elkaar juist goed kunnen aanvullen.

Kloof tussen burger en overheid dichten

Bij burgerinitiatieven die verbonden zijn met een gebouw of een plek, kan de ontmoeting tussen de overheid en de burger moeizaam verlopen. In zo’n geval krijgen burgers al snel te maken met beleid en regelgeving zoals het bestemmingsplan, milieuregels of het plaatselijk horecabeleid. Zelfs wanneer een ambtenaar vrijwilligers wil helpen met hun plannen, kan deze zelf belemmerd worden door beleid van andere afdelingen.

De vrijwilligers van de Fronik boerderij hadden het geluk dat zij een doortastende projectleider vanuit de gemeente troffen die hen door het labyrint van de ambtelijke en bestuurlijke besluitvorming loodste. Stadsherstel, een erfgoedbedrijf dat een deel van de boerderij aankocht en restaureert, hielp hen de weg vinden in het gemeentelijk vergunningenstelsel, bijvoorbeeld bij het regelen van parkeerplekken en door bij de gemeente aan te kaarten dat het verkopen van eieren niet direct een vergunning voor detailhandel vereist.

Binnen het Faro-programma worden al hier en daar gebruikte tactieken geïnventariseerd om de kloof tussen overheid en burger te overbruggen. Denk bijvoorbeeld aan de opening van een gemeentelijk loket waar burgers voor hun initiatieven advies kunnen inwinnen over fondsen en vergunningstrajecten of, zoals in Zaanstad, over het organiseren van een regelmatig terugkerend overleg van historische verenigingen. Zo lukt het misschien om het onderlinge onbegrip op te heffen en elkaar makkelijker te vinden.

Een Faro-netwerk en Faro-verbinders

De RCE bouwt op dit moment aan een netwerk zodat iedereen die in de erfgoedwereld actief is, kennis over de Faro-benadering kan delen. Daarnaast zijn op dit moment in verschillende delen van het land zogenoemde Faro-verbinders actief die projecten volgen die de volle breedte van het erfgoedbegrip beslaan. Zij willen achterhalen hoe burgers tot hun initiatief komen en welke wegen zij bewandelen om hun project tot een succes te maken. Er zijn verbinders die vanuit musea actief zijn en verhalen van bewoners ophalen voor tentoonstellingen en evenementen, of die zich richten op archeologische projecten waarin archeologen met vrijwilligers samenwerken.

Voor meer informatie over het Faro-programma: https://www.cultureelerfgoed.nl/onderwerpen/erfgoedparticipatie-faro

Bureau op het Plein is de Faro-verbinder voor de Zaanstreek en Flevoland. Voor uitwisseling van kennis en ervaringen zijn wij ook benieuwd naar erfgoedparticipatieprojecten elders in Noord-Holland. Mailen kan naar: bureau@ophetplein.com

In het kader van het Faro-programma is een speciale subsidieregeling in het leven geroepen, het Fonds voor Cultuurparticipatie voor projecten die vanuit deze benadering opereren. Zie voor meer informatie www.cultuurparticipatie.nl of mail naar info@cultuurparticipatie.nl

Els Bakker en Jouke van der Werf zijn eigenaar van Bureau op het Plein. Bureau op het Plein adviseert over erfgoed en participatie in de breedste zin en initieert projecten op het snijvlak van beide werkterreinen.

(Tekst: Els Bakker en Jouke van der Werf, Beeldverantwoording: www.fronikboerderij.nl)