‘Erfgoed als uitgangspunt’, een interview met Carola Hein

Nog niet zo lang geleden was water leidend voor de inrichting van onze leefomgeving: zo groeiden onze historische steden op plekken waar waterlopen samenkwamen en stonden ze via het water in verbinding met de dorpjes en boerderijen in het landelijk gebied. Tegenwoordig is de lokale waterinfrastructuur in economisch opzicht niet zo belangrijk meer, maar groeit juist de betekenis voor recreatie en toerisme. Door onze veranderende relatie met het water verandert ook het narratief van het water.

Carola Hein sprak tijdens ons Samen Slimmer symposium over de veelzijdige historie van ons water en benadrukte hoe belangrijk het is om hier op een brede manier over na te denken. Hoe kunnen we omgaan met de waardeverandering in relatie tot ons watererfgoed? En hoe kunnen we het narratief benutten door het watererfgoed in te zetten voor een duurzame ontwikkeling van onze leefomgeving?

Water-systeemdenken

Carola Hein studeerde oorspronkelijk architectuur en stedenbouw. Geïntrigeerd door de verbinding tussen verleden en heden in het landschap, verbreedde ze haar werkveld met geschiedenis en erfgoed. Ze is nu ruim 10 jaar Hoogleraar Architectuur en Stedenbouw Geschiedenis aan de TU Delft en sinds enkele jaren bekleedt ze de Unesco-leerstoel Water, Havens en Historische Steden in een consortium van drie universiteiten, Leiden, Delft en de Erasmus Universiteit.

In haar werkzaamheden verbindt Carola Hein leefomgeving, water en erfgoed met elkaar en pleit ze voor het water-systeemdenken en het verbinden van verschillende schaalniveaus.

“Water maakt altijd onderdeel uit van grotere systemen; ruimtelijk, cultureel, bestuurlijk en economisch. Het is immers ingebed in grotere netwerken en die betekenis op grotere schaal mis je als je naar één object of één plek kijkt. Dit wordt alleen al duidelijk omdat rivieren door verschillende gebieden stromen en diverse instellingen met verschillende belangen er zeggenschap over hebben. Het verhaal van Kinderdijk wordt bijvoorbeeld niet verteld door één molen of een molengang, maar maakt deel uit van een heel poldersysteem.”

– Carola Hein tijdens Samen Slimmer 2024

Werelddoelen van Unesco

Het water-systeemdenken sluit aan op de 17 werelddoelen van Unesco (Sustainable Development Goals, SDGs). De SDG’s gaan onder meer over een einde aan armoede en honger, het recht op schoon drinkwater, het stoppen van klimaatverandering en het behouden van gezonde oceanen, zeeën en rivieren. Gezamenlijk moeten deze doelen ervoor zorgen dat er in 2030 een duurzame wereld is voor iedereen. Carola Hein geeft aan dat het water-systeemdenken aan de basis ligt van deze doelen. Zo kun je het doel van schoon drinkwater niet bereiken zonder de andere doelen daarbij te betrekken, en tegelijkertijd heeft toegang tot schoon water voor iedereen invloed op de sociale gelijkheid.

Het narratief van water

De watersector zoekt naar oplossingen voor de toekomst. Soms wordt er gezegd dat het verleden ons niet kan helpen bij de grote opgaven die ons te wachten staan. Anderen zoeken juist hoe inspiratie vanuit het verleden toegepast kan worden in het heden en de toekomst. Voor Carola Hein is de vraag wat de geschiedenis hierin kan betekenen heel relevant: “We moeten iets van het verleden leren, maar in het verleden is het ook misgegaan, dus we moeten selectief zijn in wat we gebruiken”.

Hierin moeten we de waardeverandering meenemen. “Het narratief van water verandert steeds, net als onze relatie met het water. Een molen was vroeger een familiebedrijf, maar is nu van betekenis voor recreatie. Die veranderende betekenis van de molen is ook van invloed op de relatie met het landschap. Een ander voorbeeld is het alledaags gebruik van water, waarvoor we niet meer naar de pomp hoeven te lopen, maar alleen de kraan open hoeven te draaien. In een tijdlijn is het ontzettend belangrijk om die veranderingen op waarde mee te nemen en op verschillende schaalniveaus toe te passen.”

Hein geeft nog een ander voorbeeld: “Vroeger fungeerden schepen als markt, want via het water werden goederen van de boerderij naar de stad gebracht. Nu is de scheepvaart ingericht op grote containers, liggen de havens buiten de steden en zijn ze met hekken afgesloten. Hierdoor zijn de verbindingen heel anders geworden. Maar nu is er weer belangstelling om voedsel direct van de boerderij naar de stad te brengen. Dit past bij de toenemende belangstelling voor een duurzamere en ecologische voedselvoorziening. Dan heb je weer andere verhalen en kunnen historische schepen en havens weer ingezet worden.”

Watermuseum Netwerk

Ook het vertellen van waterverhalen heeft een grote meerwaarde wanneer dit in de brede context wordt opgepakt. Carola Hein is een pleitbezorger voor het bij elkaar brengen van de verhalen over watererfgoed. Zo zijn er voorbeelden van samenwerking van verschillende instellingen – scholen, bibliotheken en musea – langs eenzelfde rivier die verschillende verhalen over hetzelfde water naar buiten brengen. In het Watermuseum Netwerk (WAMU-NET) zijn verschillende watergerelateerde musea samengebracht. Iedereen vertelt een verhaal van het water, maar steeds anders: vanuit een stedelijk, historisch of juist recreatief perspectief.

Opgaven vanuit de context benaderen

“In de wateropgaven wordt gezocht naar antwoorden vanuit een technisch en economisch perspectief, maar vanaf het begin moeten ook cultuur en historische waarden meegenomen worden” geeft Carola Hein aan. “Erfgoed als uitgangspunt, als kans om dingen te veranderen. Het is belangrijk dat erfgoed en cultuur aan de voorkant van een proces of ontwerp worden ingezet en niet achteraf. Studenten beginnen vaak aan een ontwerp vanuit de opgave en niet vanuit context. Het is belangrijk dat ze leren om cultuur en geschiedenis vanaf het begin mee te nemen en dat ze op een abstracter niveau leren denken en het systeem te bestuderen. Tijdens hun studie kunnen ze breder onderzoek doen – iets waar in de praktijk vaak geen ruimte meer voor is – zodat ze later in de praktijk ook op andere manieren durven te kijken.”

Carola Hein vindt het ook van belang dat de ‘watermanagers’ zelf ook meer bewust worden van erfgoed. Om erfgoed vanaf het begin een rol te laten spelen, moeten de technicus en manager het erfgoedbelang zelf inbrengen. Een voorbeeld daarvan is de opgave voor het vervangen van de grachtenkades in Amsterdam. Daar moet rekening gehouden met de Unesco-werelderfgoed status – iets wat niet altijd gebeurt. Het resultaat moet er goed uitzien, gebruikt kunnen worden én passen bij het verhaal van de omgeving. Hein: “We hebben hiervoor een methode ontwikkeld met als doel om ook bij de ingenieur of technicus een verantwoordelijkheidsgevoel voor het erfgoed te creëren. Zo brengen zij het erfgoedbelang zelf vroegtijdig in bij grote ontwikkelingen. Dan kunnen grote opgaven rondom veiligheid, klimaat of duurzaamheid ook het behoud en herstel van het erfgoed stimuleren. Zo is het ook gelukt om de Hollandse Waterlinies te behouden, vanuit het erfgoedveld alleen was het waarschijnlijk nooit gelukt om zo’n grote structuur te beschermen.”

Watersystemen en bureaucratie

Regels kunnen vernieuwing en verduurzaming in de weg staan. Ook hier is het weer belangrijk om naar verschillende schalen te kijken. Als voorbeeld noemt Hein het verhaal van de Seine in Parijs, vlak voor de Olympische Spelen: “Het was de ambitie om de Seine geschikt te maken voor zwemwedstrijden, maar het water was daarvoor te vervuild. Er is toen gezocht naar oplossingen om het water in de stad te zuiveren en een optie was om subsidie te geven aan boeren kilometers verderop, zodat zij het water niet zouden vervuilen. Bestuurlijk gezien is dit moeilijk; water is opgedeeld in allerlei bureaucratische instellingen, die geen ruimte hebben om met watersystemen te werken. Maar voor het water-systeemdenken en duurzaam ontwikkelen is het noodzakelijk om over de grenzen van instellingen heen te kijken en te handelen.”

Daarbij is het nodig om met elkaar het gesprek aan te blijven gaan, zegt Carola Hein. “We moeten een ontwikkelstrategie ontwikkelen, waarbij we bewustzijn van de waarde van watererfgoed creëren. Hierbij moeten we niet alleen maar informatie ‘zenden’, maar open staan voor gesprek en onze visie bij blijven stellen door nieuwe verbindingen aan te gaan.”

Meer lezen?

• https://www.portcityfutures.nl/unesco-chair/blue-papers-valuing-water-and-culture
• https://www.researchgate.net/profile/Carola-Hein

(Beeldverantwoording: André Russcher)