Tips & take-aways van de discussiemiddag Erfgoedteam ‘behoud in situ’

Op 29 januari is het Steunpunt Erfgoedteam digitaal samengekomen voor de boeiende discussie over ‘behoud in situ’ – een belangrijk onderwerp in het Nederlandse archeologiebeleid. Behoud in situ betekent dat archeologische vondsten in de bodem worden bewaard en behouden blijven, in plaats van worden opgegraven en daarmee worden verstoord. Maar hoe implementeer je dit in de praktijk?

Tijdens de sessie hebben verschillende experts een presentatie gegeven over dit onderwerp om de bovenstaande vraag te antwoorden vanuit hun eigen invalshoek.

• José Schreurs (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) informeerde ons over een goede verankering van archeologie in het omgevingsplan en het belang ervan.
• Maarten Groenendijk (Green Archaeology) presenteerde zijn verhaal over archeologie duurzaam of spaarzaam bouwen. Hij lichtte toe wat dit precies is en waar je rekening mee moet houden. Je kunt hier meer over lezen in zijn proefschrift over dit thema genaamd ‘Piles in the Picture’.
• Michiel Bartels (gemeentelijk archeoloog van Hoorn en Texel) vertelde ons meer over behoud in situ in de praktijk aan de hand van drie voorbeelden.

Hieronder vind je de belangrijkste tips & take-aways van het Erfgoedteam

Behoud in situ: wat is het en waarom?

• Het uitgangspunt van het archeologiebeleid in Nederland is ‘behoud in situ’. Het gemeentelijk beleid is van grote invloed op behoud in situ, omdat gemeenten ook meestal het bevoegd gezag zijn.
• Behoud in situ begint bij het vaststellen van de aanwezige en aantoonbaar te verwachten archeologie op een waarden-/verwachtingskaart. Het is slim om deze elke 5 à 10 jaar te actualiseren. Het is belangrijk om de kaart naar een archeologische beleidskaart te vertalen, want alleen dan kan het gewenste beschermingsregime bepaald worden en kunnen regels worden opgenomen in het omgevingsplan.
• Ga uit van behoud in situ en niet direct een archeologisch vervolgonderzoek, maar pas het ontwerpplan aan, stel voorwaarden en neem acties; wanneer instandhouding in het geding is.
• Voor een duurzame instandhouding van archeologie is het opstellen van een beheerplan noodzakelijk, maar ook monitoring, instandhoudingsmaatregelen en handhaving.
• Neem behoud in situ vroegtijdig mee in de planvorming, zodat zorgvuldig kan worden nagedacht over de bouwwijze, waaronder de fundering en ook de beplanting.
• Maak bij ontwerpen gebruik van bestaande verstoringen, zoals van oude mestkuilen of kruipruimtes (bouw bijvoorbeeld over oude bebouwing heen waar het al verstoord is en leg kabels en leidingen aan in bestaande tracés).

Archeologievriendelijk/-spaarzaam bouwen

• Archeologievriendelijk of -spaarzaam bouwen is over een archeologische vindplaats heen bouwen, waarbij de archeologische waarden optimaal in situ beschermd blijven onder het bouwplan én de ontwikkeling tegelijkertijd financieel en logistiek haalbaar blijft.
• Ophoging van een terrein kan een oplossing bieden, want soms kunnen de geplande bodemingrepen de archeologische laag daardoor niet raken en schaden.
• Het gebruik van heipalen (zeker in Noord-Holland!) is onvermijdelijk, als de tussenafstand tussen de palen >5 m is, kan men in de toekomst (dus na de sloop) tussen de palenrijen nog archeologisch onderzoek uitvoeren met een graafmachine.
• Als gemeente kun je archeologievriendelijk bouwen verbieden en/of randvoorwaarden opstellen bij vindplaatsen met een zeer hoge of hoge archeologische verwachting.
• Archeologievriendelijk bouwen is goedkoper dan een archeologische opgraving, het biedt een mooi alternatief voor een initiatiefnemer, daarom kan het gebruikt worden als sterke onderhandelingsmethode.

Voorbeelden van behoud in situ

• Archeologie West-Friesland heeft een lijst met regels opgesteld wanneer archeologievriendelijk bouwen niet is toegestaan, omdat het voor deze locaties té verstorend is.
• Let erop dat vooral het trekken van palen een behoorlijke verstoring geeft. In gebieden met een hoge archeologische waarden kan het trekken van palen worden verboden, het laten zitten van de palen in de grond kan een betere optie zijn.
• Attendeer de ontwerper erop dat door lichtere materialen te gebruiken bijv. van houtbouw i.p.v. betonbouw archeologievriendelijk bouwen wel tot de mogelijkheden kan behoren en dus archeologisch onderzoek en soms saneringen voorkomen kunnen worden.
• Adviseer te slopen tot het maaiveld bij het slopen van een pand. Mocht het misgaan en wordt er toch te diep gesloopt en grond illegaal afgegraven, zorg dat het werk gelijk wordt stilgelegd en er een boeteclausule komt.
• Tracés van kabels en leidingen worden aangelegd op basis van de kortste afstanden, attendeer de initiatiefnemer op archeologische waarden. Vooral bij bekende archeologische vindplaatsen en locaties vlak bij een kerk/ kerkhof is het belangrijk dat de initiatiefnemer middels archeologievriendelijk bouwen door planaanpassing de tracés wijzigt om archeologisch onderzoek te voorkomen en dus geld te besparen. Het opgraven van menselijke resten is namelijk zeer kostbaar en tijdrovend.
• Archeologievriendelijk bouwen is als een tango tussen de ambtenaar en de ontwerper, probeer aan de hand van bovenstaande regels de archeologie te behouden en het de ontwerper snel op weg te helpen met maximaal resultaat!

(Beeldverantwoording: Grafheuvels bij Hilversum van André Russcher)