Verslag Erfgoedteam: Klimaatrisico’s voor erfgoed

Erfgoedteam: klimaatrisico’s voor erfgoed

De gevolgen van klimaatverandering worden steeds merkbaarder in ons dagelijks leven. Zo werd Nederland de afgelopen vijf jaar vier keer geteisterd door een hittegolf en overstroomde vorig jaar een deel van de provincie Limburg na een periode van hevige regenval.

Wat zijn de gevolgen van deze extreme weersomstandigheden voor cultureel erfgoed en waar is de kwetsbaarheid het grootst? De provincie Noord-Holland heeft een quickscan laten uitvoeren die een eerste indicatie geeft van de gevolgen van klimaatverandering op het Noord-Hollandse erfgoed tot 2050. De uitkomsten zijn in een digitale kaart ‘Klimaatrisico’s voor erfgoed’ samengebracht en gepresenteerd tijdens het Erfgoedteam van woensdag 7 december.

Het onderzoek en de uitkomsten

Annebet van Duinen en Marjo Schlaman lichtten namens de provincie Noord-Holland, samen met Koen Veenenbos van Climate Adaptation Services (CAS) toe waarom en op welke wijze de provincie als eerste in Nederland een dergelijk onderzoek heeft uitgevoerd:

In de beleidsambitie Klimaatadaptatie NH 2020-2023 en Beleidskader Erfgoed en Cultuur 2022 is vastgelegd dat de provincie inzicht wil krijgen in de effecten van klimaatverandering op monumenten en archeologische vindplaatsen in Noord-Holland. Onder andere vanwege de gebiedsopgaven waarvoor de provincie staat (Rijks RO brief 22 mei 2022).

Voor het onderzoek werd beschikbare informatie over klimaatverandering uit de Klimaateffectatlas van Climate Adaptation Services en data over cultureel erfgoed uit de kaartviewer van het Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland met elkaar gecombineerd en vergeleken. Daarnaast hebben verschillende experts op het gebied van erfgoed, cultuurhistorie en archeologie hun bijdrage geleverd tijdens twee workshops. De resultaten zijn gevisualiseerd op vier thematische risicokaarten voor hitte, wateroverlast, overstroming en droogte. Alle erfgoedobjecten hebben een risicoscore gekregen die uiteenloopt van zeer laag tot zeer hoog. Deze risicoklassen zijn tijdens de twee workshops samen met de experts vastgesteld.

Het resultaat geeft een eerste indicatie. Per klimaatopgave, deelgebied en erfgoedtype is een nadere uitwerking en verdiepend onderzoek nodig om de daadwerkelijke gevolgen in beeld te brengen en te bepalen wat er nodig is om het erfgoed te beschermen. Ook is het nodig om de kaart voortdurend te blijven actualiseren, omdat er steeds meer data over klimaatverandering beschikbaar komt. De quickscan is dus geen eindproduct, maar een eerste vingeroefening. In het eerste kwartaal van 2023 wordt door de provincie Noord-Holland een nader onderzoeksplan uitgewerkt.

Op basis van de huidige kennis en praktijkvoorbeelden is al wel een aantal effecten bekend:

1. Hitte

• Bouwmaterialen zetten uit, verflagen worden aangetast en schimmels groeien sneller.
• Historische binnensteden zijn extra kwetsbaar.
• Daarnaast lopen de duinen en gebouwen met rieten daken extra brandgevaar.

2. Wateroverlast

• Hemelwaterafvoeren raken sneller verstopt
• Kelders lopen vaker onder water. Daarbij kunnen ook historische vloeren en souterrains beschadigd raken.
• Versteende gebieden zijn het meest kwetsbaar.

3. Overstroming

• Meer dan 75% van de provincie Noord-Holland ligt lager dan het zeeniveau, het IJsselmeer of Noordzeekanaal. Het meest kwetsbaar zijn de gebieden langs het Noordzeekanaal, de Nieuwe Hollandse Waterlinie, de Beemster/Schermer en het Amstelmeer.

4. Droogte

• Groen erfgoed is extra kwetsbaar.
• Daarnaast versterkt droogte de processen van bodemdaling, paalrot en verschilzetting. Bodemdaling speelt vooral in veengronden en de meeste houten fundering komen in Amsterdam, Haarlem en Zaandam.

Panelgesprek: wat vraagt dit van gemeenten?

Tijdens het Erfgoedteam gingen vier experts met elkaar en de zaal in gesprek over de betekenis van de kaart: Joop Slangen (Polderarchitect Haarlemmermeer), Yvette Burnier (Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland), Marieke Leeverink (vakspecialist erfgoed Zaanstad) en Gertjan de Boer (expert klimaatadaptatie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed):

Joop Slangen pleitte naast meer onderzoek ook voor een filosofisch kader ten aanzien van de omgang met ons erfgoed. Door middel van ‘backcasting’ kunnen we strategische keuzes maken en eventueel de geesten rijp maken voor afstoten. Voor bewoners is klimaatverandering vaak nog een ver-van-hun-bed-show en alleen een ramp, zoals een overstroming, kan daar verandering in brengen.

Marieke Leeverink stelde dat we weer moeten leren leven met overstromingen. Als voorbeeld noemde ze de pilot ‘Waterbewust bouwen’ op Marken, waarbij werd onderzocht hoe het voormalige eiland waterbestendig kan worden gemaakt. Eén van de oplossingen is het verplaatsen van kritische voorzieningen, zoals de elektra, naar de hoger gelegen verdiepingen. Het wonen op terpen (‘werven’) en palen was overigens al gebruikelijk in Marken in de Middeleeuwen.

Yvette Burnier waarschuwde voor het ongemerkt verlies van archeologische waarden door toenemende weersextremen en fluctuerende grondwaterstanden. Het aloude adagium ‘behoud in situ’ is daarom niet altijd meer het meest wenselijke scenario. In sommige gevallen is preventief opgraven beter om informatie tijdig te kunnen ontsluiten. Monitoring van de ondergrond speelt daarbij een belangrijke rol.

Gertjan schetste een internationaal perspectief waarin arme landen als eerste hun erfgoed verliezen. Daarom is UNESCO nu al begonnen met het digitaliseren van kwetsbare werelderfgoederen. In Nederland is het risico voor erfgoed heel groot maar zijn we ook een heel rijk land. De vraag is dus: “Hoeveel zijn we als Nederland bereidt om te betalen voor de instandhouding van ons erfgoed?”. De komende 50 jaar kunnen we ons erfgoed nog wel beschermen; daarna wordt het pas spannend.

Goede voorbeelden voor Noord-Holland

Vervolgens gaf de afzwaaiend voorzitter van het Erfgoedteam en tevens afzwaaiend programmamanager van de Erfgoed Deal, Marjorie Verhoek, een bloemlezing van een aantal inspirerende projecten, waarbij erfgoed is ingezet voor de opgaven van de energietransitie en klimaatadaptatie: o.a. Scholen Nieuwegein, Agnetapark Delft, Rode Buurt Zaandijk, Kademuren Amsterdam en Amsterdam Wetlands. Een week eerder werd bekend dat de Erfgoed Deal wordt verlengd tot eind 2025. Marjorie sloot haar presentatie af met een aantal aanbevelingen aan de deelnemers:

• Van sectoraal naar integraal
• Van opgave naar erfgoed
• Sturende middelen voor samenwerking
• Samenwerking met meerdere organisaties
• Kennismaken en kennisdelen
• Meer dan de basis op orde
• Geld voor uitvoering in plaats van onderzoek.

Slotwoord

Het slotwoord was aan Rosan Kocken, gedeputeerde Cultuur en Erfgoed van de provincie Noord-Holland. Voor Rosan is de quickscan een goed vertrekpunt om allemaal op hetzelfde kennisniveau te komen en een geschikt gespreksmiddel om de problematiek nog meer onder de aandacht te brengen bij verschillende afdelingen. De urgentie van klimaatverandering is nog lang niet altijd evident voor iedereen en budgetten voor klimaatbeleid staan onder druk. Het helpt om de tussenstappen te laten zien, zoals een dijkversterking, en de meerwaarde van erfgoed om bij te dragen aan de acceptatie voor klimaatadaptieve maatregelen.

Aan de aanwezige gemeenten in de zaal gaf Rosan het advies om de quickscan op te nemen hun klimaatbeleid om zo de toekomst van het erfgoed beter te waarborgen. Ook vroeg zij zich hardop af hoe houdbaar het idee is om alles te kunnen behouden op lange termijn: “Je kunt heel erg je best doen om één ding te behouden, waardoor tegelijkertijd je veel meer verliest.”. De lastige keuze voor het wel of niet afstoten van een bepaald monument zou uit de sector zelf moeten komen en niet bepaald worden door andere disciplines of agenda’s.

De nieuwe voorzitter van het Erfgoedteam, Karianne Vandenbroucke, sloot af met een oproep aan de deelnemers van de bijeenkomst om voor reacties en vragen naar aanleiding van deze bijeenkomst contact op te nemen met het Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland. Bekijk vooral digitale kaart ‘Klimaatrisico’s voor erfgoed’ en neem voor vragen daarover contact op met de provincie Noord-Holland via klimaatadaptatie@noord-holland.nl

(Beeldverantwoording: Steunpunt)