Cultureel erfgoed en de gebiedsbiografie

Cultureel erfgoed en de gebiedsbiografie

Cultureel erfgoed mag zich verheugen in een toenemende maatschappelijke belangstelling en in grote interesse van beleids- en plannenmakers in het bijzonder. Het gaat daarbij naast de gebouwen steeds vaker over de gebieden. Het verhaal, de ruimtelijke en sociale context en de integratie met andere beleidsterreinen zijn steeds belangrijker geworden. Dit wordt versterkt door de komst van de Omgevingswet.

Gemeenten zijn verplicht het landschap en erfgoed integraal met andere beleidsterreinen op te nemen in de gemeentelijke omgevingsvisie. Aandachtspunt is dat het erfgoed daadwerkelijk in het verhaal wordt verweven en niet een losstaande paragraaf wordt, waar in de toekomstvisie nauwelijks meer aan wordt gerefereerd. In de omgevingsvisie moet aandacht worden besteed aan de kernwaarden van landschap, steden en dorpen, en de omgangsvormen met het cultureel erfgoed. Het is dan wel zaak om te weten welke waarde het erfgoed en landschap hebben en welke kansen er liggen. De gebiedsbiografie is een goede manier om de kernkwaliteiten in woord en beeld te vatten en te koppelen aan de gemeentelijke ambities.

Wat is een gebiedsbiografie?

Een gebiedsbiografie heeft een aantal kenmerken. Het beschrijft het verhaal over de opbouw en ontstaansgeschiedenis van een gebied, gebruikmakend van verschillende bronnen. Door de integrale benadering kan de gebiedsbiografie de fysieke leefomgeving beschrijven voor de aspecten bodem en ondergrond (waaronder archeologie) en ruimtelijke kwaliteit (waaronder cultuurhistorie, stedenbouw, natuur en landschap)een samenhangend beeld geven van de aanwezige kwaliteiten. Vaak worden aan het historische verhaal de toekomstmogelijkheden van een gebied gekoppeld. Een gebiedsbiografie kan verschillende vormen aannemen, afhankelijk van het doel en gebruik. Een publieksboek, beleidsrapport, website, educatief product of toeristische gids?

In ieder geval is het een rijk geïllustreerd product met foto’s en (historische) kaarten. En omdat het voor een brede doelgroep is bedoeld is een toegankelijk geschreven stuk belangrijk.

Wat levert het op?

Een gebiedsbiografie versterkt het begrip van de onderlinge verbondenheid tussen sectoren en stimuleert daardoor integraal denken. Bovendien geeft een gebiedsbiografie inzicht in historische ruimtelijke ontwikkelingen, kenmerken, patronen, structuren en verhalen en versterkt het begrip dat de omgeving dynamisch is en dus altijd verandert. Bij het in beeld brengen van de ruimtelijke karakteristieken kunnen burgers en belangenorganisaties op verschillende manieren betrokken worden, denk bijvoorbeeld aan een expertgroep die de onderzoekers ondersteunt, samenwerking met historische verenigingen, interviews of bewonersavonden. Tegelijkertijd kan een gebiedsbiografie een neutraal en feitelijk startpunt bij participatie voor de omgevingsvisie vormen. Ook kunnen richtinggevende randvoorwaarden en/of ontwikkelprincipes voor toekomstige ingrepen in een gebied aan bod komen.

Voor wie?

Een gebiedsbiografie is voor beleidsmakers, vergunningverleners en adviseurs relevant voor het nieuwe integrale omgevingsbeleid, maar ook voor diverse andere betrokkenen is het bruikbaar. Denk bijvoorbeeld aan (landschaps)architecten en ontwerpers die het verhaal van de plek als vertrekpunt of ter inspiratie voor hun ontwerp kunnen gebruiken. Voor beheerders, die de gebiedseigen patronen en processen als input voor natuur- en landschapsbeheer kunnen gebruiken. Voor ondernemers die zich bezig houden met duurzaam ondernemen, regio branding of natuur- en landschapsinclusieve landbouw. Voor bewoners, kinderen en jongeren voor kennis van eigen leefomgeving, als basis voor omgevingsonderwijs en integratie van aardrijkskunde, geschiedenis en biologie. Voor bezoekers, toeristen en recreanten als kennisbron voor cultuurtoerisme.

Een aantal gemeenten heeft reeds een gebiedsbiografie opgesteld. Overigens noemen gemeenten het niet altijd een gebiedsbiografie, maar de methodiek is vergelijkbaar.

Haarlem: Thematische en gebiedsgerichte benadering

De Dit is Haarlem. Cultuurhistorische hoofdstructuur van de stad (2019) bestaat naast een ontwikkelingsgeschiedenis uit een thematische en gebiedsgerichte benadering. De thema’s zijn verhalend van opzet en zijn typerend voor de identiteit van de stad. Ze geven inzicht in de ruimtelijke opbouw van de stad. Het zijn bovendien historische thema’s, die nog steeds actueel blijken en ook in de toekomst richtinggevend kunnen zijn. Daarnaast biedt het document een beschrijving van de karakteristieken van de gebieden en de bepalende structuurdragers, de lange lijnen.

Het Team erfgoed van de gemeente Haarlem was vroeg met het opstellen van een Cultuurhistorische Hoofdstructuur (CH) en heeft het projectteam van de omgevingsvisie hier vanaf het begin bij betrokken. Zo is het gelukt om het historische verhaal vanaf het begin mee te nemen bij het opstellen van de omgevingsvisie. De Haarlemse opgaven in de omgevingsvisie sluiten voor een groot deel aan op de thema’s uit de CH. De ambities voor een gezonde stad en een aantrekkelijke woon- én werkstad uit de omgevingsvisie sluiten bijvoorbeeld goed aan op de historische thema’s zorgzame stad en groene woonstad.

De Fryske Marren: Van een gebiedsbiografie naar beleid/omgevingsvisie

De landschapsbiografie Súdwesthoeke die o.a. namens gemeente De Fryske Marren is gerealiseerd bestaat uit een zevental thematische verhalen en een serie GIS-kaartlagen met landschapselementen, patronen, structuren en karakteristieken. De biografie dient als basis voor een bezoekerscentrum en als input voor gemeentelijk beleid. De gemeente heeft de uit de gebiedsbiografie resulterende GIS-kaarten als aparte lagen in de gemeentelijke systemen opgenomen, zodat deze geraadpleegd kunnen worden bij vraagstukken ten aanzien van vergunningverlening, beheer en nieuwe ontwikkelingen. De GIS-kaarten vormen tevens de basis voor een nieuw landschapsontwikkelingsplan.

Voor de omgevingsvisie heeft gemeente De Fryske Marren twee sporen uitgezet: de gebiedsbiografie en een intensief participatietraject. Met het participatietraject werden via online vragenlijsten, bewonersavonden en op scholen antwoorden opgehaald. De ingebrachte antwoorden/waarden worden samen met de gebiedsbiografie geïntegreerd in de omgevingsvisie. Voor deze integratie worden de uitkomsten van de biografie vertaald naar een hoger abstractieniveau (landschapseenheden en -structuren). Per eenheid worden de kenmerkende waarden, huidige ontwikkelingen en toekomstige opgaven beschreven. Iedere ontwikkeling kan een kans zijn om de identiteit van een gebied te versterken. Dat betekent wel dat voor iedere ontwikkeling aangetoond moet worden hoe met de identiteit wordt omgegaan en hoe de ontwikkeling daaraan bijdraagt. Worden alle als waardevol aangegeven sloten in een omgevingsplan beschermd of wordt vereist dat men moet aangeven hoe er met de cultuurhistorische waarden is omgegaan?

Meer informatie

Op zoek naar meer informatie over de gebiedsbiografie en de omgevingsvisie? Neem dan contact op met Lisa Timmerman of Kim Zweerink van het Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland. De RCE heeft een publicatie over de landschapsbiografie in de omgevingsvisie.

Voorbeelden van gebiedsbiografieën

Gemeente Stichtse Vecht: Verleden, heden en toekomst, trendlijnen Stichtse Vecht
Product               Acht verhaallijnen (watersysteem, veenontginning, buitenplaatsen etc.) met een
beschrijving, kaart, kwaliteiten, knelpunten en krachtenveld
Doel                     Basis voor de omgevingsvisie
Participatie         Input geleverd door enkele lokale experts
Effect                   Goede basis om de identiteit van de gemeente te bepalen, maar lastig door te
vertalen naar beleid: geen kernkarakteristieken op gebiedsniveau

Gemeente Ouder-Amstel: Het erfgoed van Ouder-Amstel, nu en in de toekomst
Product               Erfgoedvisie met gebiedskarakteristieken
Doel                     Basis voor monumentenselectie
Participatie         Vertegenwoordigers van culturele en erfgoedverenigingen namen het initiatief en
zijn in diverse stadia actief betrokken en geïnformeerd
Effect                   Selectie van potentiële monumenten beargumenteerd aan de hand van kernwaarden
per gebied

Gemeente Beverwijk: Koester Erfgoed, erfgoedvisie Beverwijk
Product               Erfgoedvisie met thematische karakteristieken en een uitvoeringsagenda
Doel                     Visie op erfgoed, het uitzetten van erfgoedbeleid
Participatie         Meerdere participatiesessies met vertegenwoordigers van de culturele, recreatieve
en educatieve sector, integraal team binnen de gemeente en gemeenteraadsleden
Effect                   In één keer door de raad, uitvoering gestart (ontwikkeling kerkenvisie)

Gemeente Haarlem: Dit is Haarlem, cultuurhistorische hoofdstructuur van de stad
Product               Cultuurhistorische hoofdstructuur  in rapportvorm plus een serie kaarten
(gebiedsindeling, bouwjaren, lange lijnen, thema’s, waardering, silhouet met bakens)
Doel                     Integreren van erfgoed in de omgevingsvisie
Participatie         Interne participatiesessies. De Cultuurhistorische hoofdstructuur is voor de
gemeente de basis om het participatietraject te starten
Effect                   Basis om de identiteit van de gemeente te bepalen, het ‘bod’ van de erfgoedafdeling
aan collega’s en maatschappelijke partijen

Gemeente De Fryske Marren en gemeente Súdwest-Fryslân: Landschapsbiografie Súdwesthoeke
Product               Website met zeven thematische verhalen en een serie GIS-kaartlagen met de
kernkarakteristieken (datasysteem)
Doel                     Basis voor bezoekerscentrum en input voor omgevingsvisie
Participatie         Input geleverd door een gebiedspanel van lokale experts en een wetenschappelijk
georiënteerde tweede lezer
Effect                   Goede basis voor de waardering van de kernkarakteristieken en digitaal te integreren
in bestemmingplan. Voor koppeling aan omgevingsvisie te gedetailleerd, eerst
vertaling naar landschapseenheden en -structuren nodig

(Tekst: Lisa Timmerman en Kim Zweerink, beeldverantwoording: Primo Reh, Els Zweerink en Bas Schout)