Klimaat centraal tijdens jaarlijks congres Vlaamse erfgoedsector

Klimaat centraal tijdens jaarlijks congres Vlaamse erfgoedsector

Door Sander van Alphen

Op dinsdag 16 mei vond in Mechelen het Groot Onderhoud plaats, het jaarlijkse netwerkevenement van de cultureel erfgoedsector in Vlaanderen. Het Groot Onderhoud werd georganiseerd door FARO, het Vlaams Steunpunt voor Cultureel Erfgoed, in samenwerking met het Departement Cultuur, Jeugd en Media en de Adviescommissie Cultureel Erfgoed, met steun van de Vlaamse overheid. Na twee afgelaste edities in 2021 en 2022 was het dit jaar tijd voor de Klimaateditie. In 2021 werd Wallonië getroffen door zware overstromingen. Wat kunnen we leren van deze ramp en hoe kunnen we ons erfgoed beter voorbereiden op de toekomst?

Tijdens de bijeenkomst werd de aandacht gevestigd op de impact van klimaatverandering op cultureel erfgoed en de verantwoordelijkheid van de sector om haar eigen ecologische voetafdruk te verkleinen. De introductiefilm over de overstromingen in Wallonië in 2021, onder andere langs de rivier de Vesder, toonde de noodzaak om voorbereid te zijn op het ergste. Een archivaris van een getroffen depot pleitte ervoor om nu de schade aan erfgoed zoveel mogelijk te beperken en de nodige aanpassingen te treffen voor de toekomst. Welke aanpassingen bleef in het midden en dat is tekenend voor de situatie waarin we zitten: men is zoekende, maar heeft nog geen concrete oplossingen voorhanden.

Dendrochronologie als bron

Valerie Trouet, directeur van het recent geopende Klimaatcentrum, sprak over het belang van het gebruik van dendrochronologie (onderzoek van jaarringen in bomen) om het klimaat van het verleden te bestuderen en te kunnen plaatsen in een breder tijdskader. De langste ononderbroken jaarring-chronologie is 12.650 jaar oud. Door jaarringen te vergelijken met andere natuurlijke bronnen, zoals ijsboringen, weten we dat de huidige concentratie CO2 in de atmosfeer (424 pp) in de afgelopen 800.000 jaar niet is voorgekomen! Dit benadrukt nogmaals de urgentie van het verminderen van het gebruik van fossiele brandstoffen om onze CO2-uitstoot te beperken.

‘Een wereld zonder fossiele brandstoffen is een betere wereld. Een beeld geven van hoe die wereld eruit kan zien, met een hoge levenskwaliteit, is iets voor erfgoed. Dat kan de klimaatwetenschap niet.’ – Valerie Trouet, directeur Belgisch Klimaatcentrum

Shifting baseline syndrome voor de natuur

Tine Hens, journalist en auteur van het boek ‘De wereld die we delen’, wees erop dat grafieken en cijfers niet genoeg zijn en onderstreepte het belang van beelden en verhalen om de urgentie van klimaatverandering te tonen en mensen aan te zetten tot gedragsverandering. Binnen de kunst is klimaatverandering een ‘hot topic’, neem bijvoorbeeld de sculptuur van een sneeuwman in een gekoelde vitrine door Peter Fischli en David Weiss: ‘Moeten we straks naar het museum om een sneeuwman te zien en hebben we genoeg bewaard?’ We kunnen niet op ons individuele en collectieve geheugen vertrouwen en moeten voorkomen dat de verschraling van het landschap de nieuwe norm wordt. In het Engels wordt ook wel gesproken van het ‘shifting baseline syndrome’, waarbij de norm van wat acceptabel gevonden wordt als het om natuur en ecologie gaat steeds verschuift. Iets waar we ons hard tegen moeten verzetten.

Shifting baseline syndrome bij erfgoed

Van de natuur is bekend dat zij zich tot op zekere hoogte zeer goed kan herstellen, maar erfgoed verlies je maar één keer. Plotsteling verlies roept dan ook hevige emoties op. Kijk maar naar de brand van de Notre-Dame in 2019. Een dergelijke respons stelt gerust dat het zo’n vaart niet zal lopen met het shifting baseline syndrome in de erfgoedsector en het in vergetelheid raken van erfgoedobjecten. Klimaatverandering is echter een crisis in slow-motion en voltrekt zich relatief onzichtbaar. Hoeveel cultureel erfgoed en cultuurlandschap is al verloren gegaan zonder het waar te nemen? Komt er ooit nog een Elfstedentocht en hoeveel archeologische resten zijn er al vergaan tijdens de droge zomers? Zo maar twee voorbeelden van immaterieel en ondergronds erfgoed. Gebouwd erfgoed is natuurlijk veel zichtbaarder en onderdeel van ons dagelijks leven maar staat niet op zichzelf. Met goede maatregelen om archeologische monumenten te beschermen, zorg je ook meteen beter voor gebouwde monumenten. Daarnaast is veel immaterieel erfgoed ook onlosmakelijk verbonden met materiele objecten of fysieke locaties. Denk bijvoorbeeld aan wadlopen en de Waddenzee of de Bruine Vloot en historische havensteden.

Het shifting baseline syndrome vraagt daarom om een integrale erfgoedbenadering van zowel boven- als ondergronds erfgoed en materieel- als immaterieel erfgoed.

(Beeldverantwoording: Alle foto’s zijn van Dries Theuwissen)