Benutten en beleven van archeologie

De fundamenten van een kasteel die volledig onder de grond liggen, een opgraving die achter hekken plaats vindt of bijzondere vondsten, maar geen plek om ze te laten zien. Dit zijn allemaal voorbeelden van de dagelijkse praktijk rondom archeologie. De verhalen zijn vaak fascinerend, maar niet altijd makkelijk om met het publiek te delen. Hoe maakt een gemeente archeologie zichtbaar en beleefbaar? En hoe kun je het terugbrengen in de leefomgeving waar het ook benut kan worden? Deze vragen stonden centraal bij de inspiratiesessie die het Steunpunt Cultureel Erfgoed afgelopen maart organiseerde.

Integrale aanpak

Archeologie is een onderdeel van de fysieke leefomgeving, maar (zoals bij gebouwd erfgoed of cultuurlandschap) zijn er vaak geen herkenningspunten voor; het is onzichtbaar. De relatie tussen het verhaal en het fysieke is bij archeologie dus niet vanzelfsprekend en moet actief zichtbaar worden gemaakt.

Archeologie wordt nu vaak sectoraal benaderd. Het archeologisch onderzoeksrapport dat wordt gebruikt in de vergunningenprocedure, speelt daarna geen rol meer. Hier ligt een kans! In deze rapporten kan meer worden geschreven over beleving en verbeelding, zodat ontwerpers er daadwerkelijk mee aan de slag kunnen in het vervolgtraject. Ook biedt de Omgevingswet een kans voor gemeenten om actief op zoek te gaan naar die belevingswaarde. Zij kunnen samen met ontwerpers en bewoners nadenken over het verhaal van de plek. Als onderdeel van dat verhaal kan archeologisch erfgoed een bijdrage leveren aan de toekomst van een plek.

Van verhaal naar ontwerp

Archeologie spreekt vaak tot de verbeelding van inwoners omdat het ons in contact brengt met een ver verleden. Het is daarom van toegevoegde waarde om het archeologisch verhaal onderdeel te laten zijn van onze fysieke leefomgeving, bijvoorbeeld in het ontwerp van een nieuwe wijk. Verschillende groepen stakeholders hebben er belang bij om archeologie te verbeelden. Voor gemeenten draagt het bij aan hun identiteit, onderscheidend vermogen en is het een kans om bewoners te betrekken. Ook voor ontwikkelaars en ontwerpers zijn er veel positieve aspecten.

Archeologie kan op veel manieren tot uiting komen in de openbare ruimte, bijvoorbeeld in architectuur, in kunst of in het landschap. Archeologen vertellen het verhaal van het verleden maar zij hebben ontwerpers nodig om dat verhaal zichtbaar en beleefbaar te maken. Dat is niet altijd makkelijk omdat archeologen vaak te laat aan tafel zitten, als alle ontwerpkeuzes al zijn gemaakt.

Beleefbaar maken

Dat de beleefbaarheid van archeologie niet altijd een ontwerpopgave hoeft te zijn, bewijst de gemeente Alkmaar. Deze gemeente probeert op een heel laagdrempelige manier het publiek te betrekken bij de archeologische praktijk door hun ervaringen online en offline te delen. Dit doen zij bijvoorbeeld door tijdens de opgraving video’s te maken voor het eigen Youtube-kanaal waarbij vondsten getoond worden, het online werken met vaste rubrieken zoals ‘Vondst op Vrijdag’ of ‘Detail op Dinsdag’ en het creëren van vlogs. Maar ook offline, door het plaatsen van informatieborden bij een opgraving of het organiseren van openlucht-lezingen op plekken waar archeologische resten in de grond zitten.

Representatie en diversiteit

Bij dit alles is het enorm belangrijk om na te denken over representatie. Wat vertelt de verbeelding die wij kiezen ons over ons verleden? We zien bijvoorbeeld veel beelden van blanke, mannelijke soldaten in de openbare ruimte als weergave van de Romeinse tijd – maar geeft dat een volledig en eerlijk beeld van die tijdsperiode?

Als we verhalen vertellen is het van belang om na te denken waarvoor, waardoor en met wie we die verhalen vertellen (of/by/for all). Hierbij gaat het ook over het betrekken van nieuwe publieksgroepen. Dit is nu nog moeilijk: we weten dat jongeren en mensen met een migratie-achtergrond vaak niet goed bereikt worden met archeologie. Het Verdrag van Faro biedt kansen (en subsidie) voor gemeenten om projecten op te starten die hiermee aan de slag gaan. Het is ook slim ook om jongeren direct te betrekken bij het maken van een ontwerp of online content.

Tips voor een aanpak in de eigen gemeente

Het zichtbaar en beleefbaar maken van archeologie omvat verschillende aspecten, waar gemeenten mee aan de slag kunnen. Zichtbaarheid gaat soms over de communicatie rondom het archeologisch veldwerk, waar gemeente Alkmaar heel actief mee aan de slag is. Hier kan een gemeente al heel snel en vrij laagdrempelig mee aan de slag.

Een ander aspect van het beleven van archeologie gaat over de zichtbaarheid van het archeologisch verhaal in de openbare ruimte. Hierbij kan archeologie als kunstwerk zichtbaar worden gemaakt of functioneel benut worden. Zo levert het archeologisch verhaal ook een bijdrage aan de fysieke leefomgeving. Hierbij is een belangrijke tip voor gemeenten om de archeoloog al vroeg aan tafel te zetten. Begin met de inspirerende verhalen van de plek en laat een ontwerper daar vervolgens mee aan de slag gaan. Benut hiervoor de kennis van vrijwilligers in de onderzoeksfase. Zij hebben vaak waardevolle lokale kennis die ze graag delen. Het is slim om in het beleid aandacht en budget te reserveren voor het beleven en benutten van archeologie.

(Beeldverantwoording: Steunpunt Cultureel Erfgoed)