Vanaf dit najaar heeft het Steunpunt Erfgoedteam een nieuwe voorzitter! Natasja Hogen neemt het stokje over van Karianne Vanderbroucke en wordt het nieuwe gezicht van het Steunpunt Erfgoedteam. Dr. ing. Natasja Hogen is zelfstandig bouwhistoricus, architectuurhistoricus en erfgoedadviseur. In 2022 verdedigde ze haar proefschrift over de ontwikkeling van historische klimaatinstallaties in de negentiende eeuw. Naast haar wetenschappelijk en bouwhistorisch onderzoek is Natasja ook actief in het brede erfgoedveld. Zo adviseert zij op regelmatige basis in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, was ze tot 1 september 2024 als adviseur van de Raad voor Cultuur lid van de commissie Professionele Organisaties voor Monumentenbehoud en is ze vrijwilliger bij Archikidz Haarlem.
Deze zomer reisde Natasja naar Japan. In dit beeldverslag neemt ze ons mee door dit bijzondere land en zet ze onze Nederlandse kijk op erfgoed in een internationaal perspectief.
Klik op de < > om meer foto’s te zien
Het eiland Miyajima bij Hiroshima
Chureito Pagoda in Kawaguchiko met in de verte nog net zichtbaar Mt Fuji
De Daibatsu van Kotoku-in in Kamakura
Kinenbutsu
In 2023 waren in Japan ruim 4.800 gebouwde structuren vanuit de Japanse overheid aangewezen als kinenbutsu, cultureel erfgoed van nationaal belang, waarvan 280 zijn aangemerkt als nationale schatten en 21 tevens zijn aangewezen als Unesco Werelderfgoed. Ruim 10.000 gebouwen zijn daarnaast door lokale overheden aangewezen als belangwekkend cultureel erfgoed, en eenzelfde aantal is aangewezen als geregistreerd monument. Naar Nederlandse maatstaven en gezien de grootte van Japan is dat aantal relatief klein. Ter vergelijking: Nederland kent 63.000 gebouwde rijksmonumenten, ruim 141.000 gemeentelijke monumenten en zo’n 1.500 provinciale monumenten.
Mogelijk heeft dit verschil deels te maken met de snelle ontwikkeling die Japan na de Tweede Wereldoorlog doormaakte. Kyoto, de keizerlijke hoofdstad van Japan van 794 tot 1868, ontwikkelde een rijk architectonisch erfgoed als cultureel en religieus centrum. Maar andere steden, zoals Tokyo, hoofdstad van Japan vanaf 1869, Osaka en veel andere steden als Yokohama en Kobe kenmerken zich door een architectuur die zich veel meer voegde naar de eisen van een snelgroeiende economie en industrie. Hierdoor lijkt in veel steden de nadruk te hebben gelegen op een door het Westen beïnvloedde architectuur en minder op de instandhouding van historische structuren.
Klik op de < > om meer foto’s te zien
Takayama in de Japanse Alpen
Matsumoto Castle
Museum of Western Art naar ontwerp van Le Corbusier in Tokyo
Bescherming voor traditionele bouwwijze
De Japanse omgang met dit cultureel erfgoed is bijzonder. Anders dan in Nederland, worden gebouwde structuren niet alleen fysiek beschermd maar de instandhouding van dit erfgoed is op een bredere manier verankerd in de wetgeving. Uiteraard zijn ook in Nederland de eisen die worden gesteld aan renovatie en restauratie van erfgoed hoog. Maar in Nederland richt de wet zich voornamelijk op het eindproduct: het resultaat van de restauratie. In Japan zijn ook de technieken en vaardigheden die nodig zijn om een restauratie goed uit te kunnen voeren wettelijk beschermd, en wordt de instandhouding hiervan door de overheid ondersteund. Deels hangt dit samen met de traditionele bouwwijze in Japan: van paleizen, kastelen en tempels tot eenvoudige architectuur van woonhuizen en boerderijen, gebouwen werden voor het overgrote deel uitgevoerd in hout. Niet alleen was dit materiaal in Japan eenvoudig en in grote hoeveelheden beschikbaar, ook waren houtconstructies veel beter dan stenen constructies bestand tegen de vele aardbevingen waar Japan mee te maken heeft. Hoewel houtbouw duurzaam is, vraagt deze bouwwijze ook om gedegen en regelmatig onderhoud.
De bijzondere wijze waarop houten gebouwen in Japan werden geconstrueerd vraagt daarnaast om een grote kennis van traditionele bouwwijzen. In Japan mogen alleen door de overheid aangewezen en gespecialiseerde restauratiearchitecten werken aan de instandhouding van gebouwen aangewezen als kinenbutsu, waarbij deze bij grotere restauraties kantoor dient te houden op de bouwplaats gedurende de gehele uitvoering van het werk. Het bouwarchief wordt vervolgens bewaard door de Japanese Association for Conservation of Architectural Monuments, om de ontwikkeling die gebouwen doormaken te kunnen (blijven) doorgronden.
Klik op de < > om meer foto’s te zien
De Yellow Pumpkin van Yayoi Kusama op het eiland Naoshima
Asakusa in Tokyo
Fushimi Inari Tasha in Kyoto
Fushimi Inari Tasha in Kyoto
Restauratievaardigheden van nationaal cultureel belang
Maar minstens evenveel belang wordt er gehecht aan de opleiding en kennis van de mensen op de steigers. In Japan worden vanuit overheidswege vijftig vaardigheden erkend als van nationaal cultureel belang: de Selected Conservation Techniques. Deze vaardigheden zijn in 1975 opgenomen in de bestaande wet voor de bescherming van cultureel erfgoed uit 1950, en hebben op die manier tot doel om traditionele technieken en vaardigheden levend te houden. Vanuit de overheid worden hiertoe subsidies verstrekt en wordt bijgedragen in het opleiden van nieuwe generaties vakmensen om hiermee te voorkomen dat traditionele vaardigheden en technieken verloren gaan.
De beschermde vaardigheden betreffen niet alleen de gebouwde omgeving: zo vallen hier bijvoorbeeld ook de vormgevingstechnieken voor kabuki, het traditionele Japanse theater, onder, evenals ikebana, de Japanse traditie in bloemschikken. Maar veel van deze vaardigheden houden rechtstreeks verband met de instandhouding van gebouwd cultureel erfgoed, variërend van het vervaardigen van traditionele houtconstructies en kyo-kabe, traditioneel pleisterwerk, tot rietdekken, het vervaardigen van de kenmerkende dakpannen en decoratieve vaardigheden zoals het maken van lakwerk, metaalwerk, schuifwanden, tatami’s en onigarawa, fabeldierfiguren zoals deze vaak worden toegepast op de hoeken van daken.
De instandhouding van houten gebouwen wordt hierin geholpen door het Shinto geloof in tokowaka: zo worden in Japan verschillende Shinto-tempels elke twintig jaar herbouwd, deels vanwege de wens om het goddelijke voor de eeuwigheid te bewaren, maar ook om traditionele bouwmethoden van de ene op de andere generatie over te dragen. In Nederland, waar binnen de restauratiewereld steeds minder vakmensen te vinden zijn, is juist dit aspect van de Japanse erfgoedzorg iets wat ons kan inspireren.
Klik op de < > om meer foto’s te zien
Kiyomizu Dera in Kyoto
Todaiji Ji in Nara
Ginkaku-ji in Kyoto
Kinkaku-ji in Kyoto
(Beeldverantwoording: Natasja Hogen)
