Verslag Erfgoedteam: Erfgoed en de coronacrisis

Verslag Erfgoedteam: Erfgoed en de coronacrisis

Provincie Noord-Holland heeft 100 miljoen euro beschikbaar gesteld om de economische en maatschappelijke effecten als gevolg van de uitbraak van corona te verzachten. Een deel van het Economisch Herstel- en Duurzaamheidsfonds (EHDF) dat hiervoor in het leven is geroepen, wordt beschikbaar gesteld voor de erfgoedsector.

Omdat de provincie eigenaren en erfgoedinstellingen zo goed mogelijk wil kunnen ondersteunen met dit fonds, was het doel van deze Erfgoedteambijeenkomst om met erfgoedmedewerkers van Noord-Hollandse gemeenten hierover in gesprek te gaan. De centrale vragen die daarbij gesteld werden: wat zien jullie naar aanleiding van de coronacrisis bij erfgoedorganisaties en monumenteneigenaren gebeuren; wat zijn naar verwachting de gevolgen op langere termijn; welke kansen en opvallende initiatieven zijn er en hoe kan het fonds erfgoedinstellingen daarbij het beste ondersteunen?’

Het Economisch Herstel- en Duurzaamheidsfonds

Marjo Schlaman, Beleidsadviseur Erfgoed en Cultuur bij de provincie Noord-Holland lichtte in haar presentatie toe dat eind 2020 de motie is aangenomen voor het provinciaal EHDF, dat als fonds dient om de negatieve economische en maatschappelijke effecten in Noord-Holland als gevolg van de uitbraak van Covid-19 op de lange termijn te verzachten. Daarbij voorziet het fonds in de verduurzaming van de bebouwde omgeving – waaronder cultuurinstellingen en monumenteneigenaren vallen – en de versterking van de culturele en maatschappelijke infrastructuur – waaronder de culturele- en erfgoed sector vallen.

Verduurzaming van de bebouwde omgeving
De komende drie jaar worden duurzaamheidscoaches ingezet, met een specifieke aanpak per monumenteneigenaar. Daarnaast worden er ook middelen beschikbaar gesteld en regelingen getroffen om verduurzamingsplannen daadwerkelijk mogelijk te kunnen maken, waarbij bestaande plannen prioriteit hebben. Zowel de provinciale Loods herbestemming monumenten als het bestaande netwerk van organisaties voor verduurzaming van erfgoed worden hierbij betrokken. Waar de RVO met het Ontzorgingsprogramma 2021-2023 de focus legt op de kleine gemeenten, heeft de provincie Noord-Holland ervoor gekozen om ook grote gemeenten met het fonds te ondersteunen. Daarmee hoopt zij een meer gebiedsgerichte benadering mogelijk te maken waarbij alle partijen betrokken worden en op die manier het proces voor verduurzaming te versnellen.

Versterking van de culturele infrastructuur
De provincie is vanuit de Verkenning Maatschappij voor Behoud Kunst en Cultuur (MBKC) al bezig met adviestrajecten op bestuurlijk- en directieniveau, om de culturele en erfgoedsector waar nodig te ondersteunen. Bijvoorbeeld door het bijstellen van hun businessplan en om nu al plannen te maken hoe na de coronacrisis een doorstart te kunnen maken.

Voor monumenteneigenaren en erfgoedorganisaties zijn er al maatregelen genomen binnen het rijk en de Noord-Hollandse gemeenten en dus middelen beschikbaar voor ondersteuning tijdens de crisis. De provincie wil daarom aanvullend hierop maatregelen ontwerpen die voortkomen uit de ontwikkelingen in het veld en die gericht zijn op ondersteuning van de verduurzaming van en het toegankelijk houden van openbaar erfgoed op de middellange termijn en ná de crisis.

Aanpak EDHF – Erfgoed
Uit de polls en de eerste inventarisatie onder gemeenten blijkt dat gemeenten nog niet veel signalen krijgen vanuit het erfgoedveld. Er speelt achter de schermen bij erfgoedorganisaties echter al meer dan gedacht, met grote gevolgen voor de toekomst. Nu inkomsten wegvallen, heeft dat gevolgen voor het onderhouds- en verduurzamingsplan van het monument en de publiekstoegankelijkheid van monumenten op de langere termijn. Ook de betrokkenheid van vrijwilligers neemt af en kan gevolgen hebben voor de herstart van erfgoedorganisaties na de crisis. Het is daarom van groot belang dat erfgoedambtenaren met de lokale erfgoedsector en collega’s Kunst & Cultuur verder in gesprek gaan. Over de te verwachten gevolgen van de coronacrisis en op welke manier te inventariseren is wat er speelt. En over hoe de gemeente kan ondersteunen (nieuwe inkomstenbronnen/nieuwe plannen) en daarbij ook de regio kan betrekken.

Invloed van de coronacrisis op de erfgoedsector

Michiel van der Burght richt zich als adjunct directeur van Stadsherstel Amsterdam met name op de planontwikkeling en restauratieprojecten. Hij neemt de deelnemers in het tweede deel van het programma mee in zijn ervaringen uit de praktijk en de effecten in de bedrijfsvoering in het eerste jaar van de coronacrisis.

De coronacrisis heeft binnen de organisatie niet alleen gevolgen voor de restauratiepraktijk. Naast planontwikkeling en restauratie heeft het ook grote gevolgen gehad voor de verhuur en onderhoud van haar bezit (50% wonen en 50% bedrijfsruimte), voor de de verhuur van 14 evenementlocaties met een eigen cultuuragenda, voor de communicatie en fondsenwerving, crowdfunding, de evenementen voor de vriendenvereniging (2500 leden) en voor de 150 vrijwilligers die verantwoordelijk zijn voor openstellingen van monumenten en ondersteuning van de organisatie.

Impact coronacrisis
Naast de impact die de coronacrisis heeft op de interne bedrijfsvoering binnen Stadsherstel, zijn de gevolgen en daaruit voortkomende verandering op de korte en langere termijn al duidelijk in kaart gebracht.

Planontwikkeling en restauratie:

• Extra kosten voor het Corona-veilig maken bouwplaatsen
• Vertraging in de uitvoering
• Vertraging in nieuwe ontwikkelingen

Verandering bedrijfsvoering: Stadsherstel heroriënteerd op te verwerven projecten (kleinere en minder risicovolle projecten)

Achterstand in onderhoud:

• Het bezoek aan huis werd tijdelijk stilgelegd en staat nu op laag pitje
• Vertraging in de uitvoering

Verandering bedrijfsvoering: Stadsherstel zet verduurzaming voorlopig stop vanwege bezuinigingen

Verhuur:

• Oplopende huurachterstanden en toenemende leegstand
• Veel verzoeken om kortingsregeling (In de eerste lock-down was er een regeling met 2 maanden uitstel van betaling, daarna 3 maanden 50% en 3 maanden 25% korting voor horeca, winkels en culturele instellingen. In de tweede lock-down wordt uitgegaan van een korting tot 50%).
• Omzetverlies in 2020 € 2 miljoen, met oplopende dubieuze debiteuren
• Dalende huurprijzen bij nieuwe verhuringen

Bijzondere locaties:

• Omzet volledig weggevallen
• Impact voor de buurt en de culturele en commerciële sector

Verandering bedrijfsvoering: Stadsherstel probeert kleine initiatieven te ondersteunen die elders niet meer kunnen plaatsvinden, zoals: vergaderingen van VVE’s, kleine concerten, webinars hosten, filmopnames, colleges ondersteunen die elders niet meer terecht kunnen. Daarmee kunnen locaties open gehouden worden en wordt het maatschappelijk leven aan de gang gehouden.

Vrijwilligers / vrienden:

• Alle activiteiten zijn afgezegd
• Bij openstellingen zijn minder vrijwilligers aanwezig, maar er is juist een behoefte aan bezigheden

Verandering bedrijfsvoering: Stadsherstel zet in op meer (digitale) communicatie: o.a. “monumenten om de dag”, vrijwilligers kregen een bouwpakket toegestuurd en er is een wandeling uitgezet die men zelf kan lopen zonder panden te betreden.

Financieel:

• Voor de aandeelhouders is over 2019 vooralsnog geen dividend uitgekeerd

Verandering bedrijfsvoering: Stadsherstel is bezig met een herijking van hun dividendbeleid, actieve monitoring van de convenanten op breaches, houdt rekening met marktwaardedaling vastgoed en een wijziging in beleid voor benodigde Overige Reserve

Vooruitblik 2021
Uit het verhaal van Michiel van de Burcht blijkt dat er een belangrijke opgave ligt voor de overheid om erfgoedorganisaties en (grote)monumenteneigenaren te ondersteunen. Het geeft de deelnemers inzicht in de mogelijke actuele en toekomstige problematiek binnen hun eigen gemeente, het belang van verdere inventarisatie van vergelijkbare ontwikkelingen en het gezamenlijk op zoek gaan naar oplossingen om deze negatieve spiraal te doorbreken.

Michiel benadrukt vooral te letten op de grootste bedreigingen: dat er minder financieringsruimte is (door lagere inkomsten en lagere marktwaarde van het vastgoed), dat er tijd nodig zal zijn voor de heropbouw van de benodigde Overige reserve – met als gevolg dat de organisatie risico mijdend te werk gaat (door geen grote aankopen te doen, geen grote restauraties uit te voeren en een blijvende rem te houden op verduurzamingsinvesteringen). Daarnaast is zijn zorg het definitief wegvallen van vrijwilligers, die op zoek zijn gegaan naar een alternatief. Het opnieuw opbouwen van het vrijwilligersbestand vergt veel tijd en energie.

Daarnaast valt op dat er steeds meer monumentaal vastgoed op de markt komt, van niet draagkrachtige stichtingen en ontwikkelaars die hun portefeuille aan het opschonen zijn. Deze ontwikkeling biedt kansen voor Stadsherstel, maar laat meteen ook zien hoe nijpend de situatie is.

In gesprek

Aansluitend op de presentaties gaan de deelnemers en de sprekers met elkaar in gesprek. Hieronder zijn de opvallendste opmerkingen tijdens deze gesprekken samengevat:

• Stichting Liniebreed Ondernemen: naast onderzoek en begeleiding (MBKC) is er ook behoefte aan een directere impuls (concretere acties en financiële steun op de korte termijn) voor met name grote erfgoedorganisaties met een professionele bedrijfsvoering die al heel goed weten wat ze moeten doen en kunnen met exploitatie.
• Het is raadzaam om duidelijk onderscheid te maken tussen de verschillende doelgroepen. Bijvoorbeeld tussen particulier erfgoed en opengesteld erfgoed, dat afhankelijk is van inkomsten van bezoekers.
• Gemeente Zaanstad: er wordt nog niet direct aangeklopt door erfgoedorganisaties en -instellingen, maar de gemeente maakt zich wel zorgen over de gevolgen van het mislopen van inkomsten en het daarmee toenemende gebruik van de reserves, waardoor bijvoorbeeld onderhoudswerkzaamheden aan monumenten zullen worden uitgesteld.
• Erfgoedvereniging Castricum: de (jaar)vergaderingen en aparte overleggen binnen de erfgoedvereniging vinden nu allemaal digitaal plaats. De informatiestroom naar de buitenwereld ligt wel helemaal stil, waardoor er inkomsten worden misgelopen. De verenigingen moeten het nu met name hebben van de jaarlijkse bijdragen van hun leden.
• Werkorganisatie Langedijk en Heerhugowaard: het wegvallen van de inkomsten heeft niet alleen gevolgen voor de exploitatie, maar ook voor leningen die voor onderhoud of verduurzaming op basis van die exploitatie voor een langere periode zijn aangegaan.
• Stichting Liniebreed Ondernemen: organisaties die net gestart zijn en dus geen omzethistorie hebben, komen niet in aanmerking voor het noodfonds. Sommige gemeenten kunnen deze organisaties ondersteunen, maar bij andere gemeenten vallen ze nu tussen wal en schip. Daarbij mogen monumenten in sommige gemeenten hun deuren openhouden en in andere gemeenten niet. Het feit dat locaties al lange tijd dicht zijn, heeft ook gevolgen voor het vrijwilligersbestand.
• BUCH-gemeenten: er zijn grote zorgen over het effect van de coronacrisis op het vrijwilligersbestand. De vrijwilligers zijn de ogen en oren in het veld en helpen de gemeente bij aanwijzingen, inventarisatie en toezicht. Wellicht kan het fonds ook worden ingezet voor technische ondersteuning voor erfgoedverengingen die nu nog geen online bijeenkomsten kunnen organiseren.
• Gemeente Haarlemmermeer: organisaties die alleen uit vrijwilligers bestaan zitten niet altijd te wachten op coaching van buitenaf en zijn ook niet altijd even beschikbaar, omdat zij het vrijwilligerswerk naast hun andere werk doen.
• Gemeenten zouden op hun website in ieder geval inzichtelijk kunnen maken welke regelingen er nu al beschikbaar zijn bij het rijk, de provincie en de gemeenten, maar bijvoorbeeld ook het Prins Bernard Cultuurfonds en de bestaande vrijwilligerssubsidies.

Vervolg

Eind mei zullen de uitkomsten van inventarisaties van de gemeenten worden teruggekoppeld en vinden er verdiepende gesprekken met de erfgoedsector vanuit de regio plaats, waarbij de focus zal worden gelegd op grote erfgoedorganisaties met meerdere monumenten in hun bezit en vrijwilligersorganisaties.

In de tussentijd kan mogelijk al gebruik gemaakt worden van de bestaande provinciale regelingen voor de erfgoedsector:

• Herbestemming, restauratie en verduurzaming monumenten Noord-Holland, subsidie (laagrentedragende lening)
• Onderhoud provinciale monumenten Noord-Holland (subsidie)
• Onderzoeken duurzaam benutten monumenten Noord-Holland (subsidie)
• Restauratie provinciale monumenten Noord-Holland (subsidie)
• Restauratie rijksmonumenten Noord-Holland 2019 (subsidie)
• Stimulering regionale samenwerking cultuur Noord-Holland 2021 (subsidie)
• Verduurzaming culturele instellingen Noord-Holland (subsidie)

Voor eigenaren van rijksmonumenten is ook al een aantal maatregelen genomen.

Voor meer vragen over het Economisch Herstel- en Duurzaamheidsfonds (EHDF) kunt u contact opnemen met:

Marjo Schlaman, beleidsadviseur Erfgoed en Cultuur provincie Noord-Holland, marjo.schlaman@noord-holland.nl

Veysel Yüce, beleidsadviseur Erfgoed en Cultuur provincie Noord-Holland, veysel.yuce@noord-holland.nl

Voor meer vragen over de vervolgbijeenkomsten en de inventarisatie kunt u contact opnemen met:

Marrit van Zandbergen, coördinator en senior beleidsmedewerker erfgoed Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland, 06-47772055 en m.vanzandbergen@mooinoord-holland.nl

(Tekst: Reinier Mees, beeldverantwoording: Ossip van Duivenbode)