Verslag Erfgoedteam: Wetgeving en jurisprudentie

Erfgoedteam: Wetgeving en jurisprudentie

Van erfgoedmedewerkers bij gemeenten wordt naast vakkennis over monumenten ook verwacht dat zij de daarbij horende wet- en regelgeving kennen. Steeds vaker krijgen ze echter specifieke juridische vraagstukken voorgelegd. Het is niet vanzelfsprekend dat hun juridische collega’s daarvoor geraadpleegd kunnen worden of dat zij op hun beurt ervaring hebben met de wet- en regelgeving voor monumenten. Daarom organiseerden wij op 11 mei 2022 een Erfgoedteambijeenkomst over veel voorkomende casuïstiek en jurisprudentie, voor zowel erfgoedmedewerkers als de juristen en handhavers van de Noord-Hollandse gemeenten.

Het programma bestond uit een presentatie van Louis Hosman van de stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM) en bood nadrukkelijk ook de ruimte aan de deelnemers om vragen te stellen en zaken in te brengen. Via de onderstaande knop kun je de presentatie downloaden. In het onderstaande verslag gaan we vooral in op de vragen van de deelnemers en de antwoorden daarop, en de tips die Louis en andere experts die deelnamen meegaven. Ook verwijzen we door naar handreikingen voor meer verdieping en naar cursussen en opleidingen voor (erfgoed)medewerkers die met vergunningen, toezicht en handhaving te maken hebben. Liever terugkijken? Bekijk dan hier de video van de bijeenkomst. 

Vragen deelnemers

• Mag je interieuronderdelen van monumentale panden omtimmeren?

Louis: mijn primaire reactie is dat dit waarschijnlijk wel mag, zo lang het monument niet beschadigd wordt. Hier moeten echter wel goede argumenten voor zijn.

• Wat als de gemeenteraad en het College van Burgemeester en Wethouders de instandshoudingsplicht (na herhaaldelijk aandringen door de erfgoedmedewerker) niet (voldoende) handhaven?

Louis: ambtelijk gezien kun je alleen proberen te overtuigen dat een wettelijke verplichting ten onrechte niet wordt uitgevoerd. Het gemeentebestuur neemt de definitieve besluiten. Na het besluit kunnen maatschappelijke organisaties als organisaties als Heemschut, het Cuypersgenootschap of lokale erfgoedorganisaties kijken of hiertegen in beroep gegaan kan worden. Formeel moet elke gemeente een handhavingsnota hebben waarin is opgenomen wanneer er gehandhaafd wordt. Mocht de gemeente toch de handhavingsplicht niet uitvoeren kan de provincie, die interbestuurlijk toezicht houdt, de gemeente bijvoorbeeld onder verscherpt toezicht plaatsen vanwege taakverwaarlozing. 

• Wat wordt verstaan onder een verlopen onderhoudstermijn?

Louis: om dit te concretiseren kun je het beste een onafhankelijk rapport op laten stellen door de Monumentenwacht. Hierin wordt verwezen naar de richtlijnen van de stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM). Mocht het tot een rechtszaak komen werkt dit goed. Om die rechtszaak te voorkomen kunnen gemeenten het beste actief herinneren aan de onderhoudsplicht.

• Zijn er al gemeenten bezig met het ontwikkelen van beleid voor een bestuurlijke boete, vooruitlopend op de Omgevingswet? En is er al voorbeelddocumentatie op het gebied van erfgoedbeleid in de Omgevingswet?

Antwoord: Het Steunpunt publiceerde in 2021 een verkenning van de kansen die het nieuwe omgevingsplan biedt voor behoud, benutting en ontwikkeling van het cultureel erfgoed. Voor verdere vragen kun je terecht bij Steunpunt-collega Kim Zweerink.

• Bestaat er een cursus voor Vergunningen, toezicht en handhaving in relatie tot erfgoed? Antwoord: Ja, de ErfgoedAcademie biedt dit aan. 

Verder bleek dat er behoefte is aan

• Een uitgebreidere verzameling van jurisprudentie, aanvullend op de bestaande pagina over jurisprudentie op de website van de stichting ERM en overzichtelijker dan Jure rechterlijke uitspraken online. Wellicht een regelmatige publicatie zodat gemeenten op de hoogte blijven van de actuele uitspraken.
• Een platform waar je (eenduidige) juridische ondersteuning kunt aanvragen, als aanvulling op de activiteiten van de stichting ERM. De interpretatie van de wet- en regelgeving voor monumenten door juristen blijkt in de praktijk namelijk nogal uiteen te lopen, dus er is behoefte aan juridische expertise op dit gebied.
• Voorbeelden van hoe je handhaving en bescherming borgt in het DSO en de vraagbomen. Het overnemen van oude bepalingen (de ‘bruidsschat’) richting de inwerkingtreding van de Omgevingswet is niet voldoende. Er is aanvullende borging nodig, maar hoe doe je dat het beste?
• Regionale samenwerking: kan er niet een regionale juridische fte geregeld worden tussen samenwerkende gemeenten?

Tips

Handhaving

 Als gemeente wil je een goede verstandshouding houden met de monumenteneigenaar, liefst een band op bouwen. Daarom is vroeg signaleren van plannen van de eigenaar zo belangrijk. Ga op tijd in gesprek met de eigenaar over wat vergunningplichtig is en wat niet. Geef vervolgens ook aan hoe je de monumenteneigenaar vanuit de gemeente (financieel) kunt ondersteunen.

• Maak tijd vrij om preventief met je collega Handhaving een rondje door de gemeente te maken om vroeg te kunnen signaleringen of er werkzaamheden worden uitgevoerd die vergunningplichtig zijn. Ga vervolgens in gesprek met de eigenaar, voordat je een brief vanuit de gemeente stuurt die vaak afstandelijk en dwingend overkomt.
• Alle interieuronderdelen die in de registeromschrijving worden omschreven vallen onder de bescherming. Niet onder de bescherming vallen objecten die alleen in de inleiding op de monumentomschrijving of alleen in de complexomschrijving worden genoemd.
• Veel gemeenten laten een redengevende omschrijving (RO) opstellen. Daan Lavies van de RCE licht toe dat de RCE inmiddels de term registeromschrijving gebruikt om te verduidelijken dat alles wat in de omschrijving genoemd staat onder de bescherming als rijksmonument valt, maar dat dit niet wil zeggen dat niet-genoemde onderdelen niet beschermd zijn: de bescherming omvat de gehele onroerende zaak. De omschrijving is bedoeld als duiding en identificatie van het beschermde monument.
• Mocht er onverhoopt toch een naar incident ontstaan – bijvoorbeeld illegale aanpassingen of sloop ­– benut dit dan in de communicatie. Genereer aandacht voor het onderwerp en voorkom daarmee toekomstige incidenten. Zo kun je uit een negatieve situatie toch iets positiefs halen.
• Weet dat wanneer het monument zonder vergunning gesloopt is, er nog steeds strafrechtelijk vervolgd kan worden en eisen gesteld kunnen worden aan de reconstructie.

Ondersteuning en opleiding

Gemeentelijke erfgoedmedewerkers kunnen externe ondersteuning vragen bij de handhaving van regels rond rijksmonumenten. Voor bestuursrechtelijke ondersteuning t.a.v. rijksmonumenten kun je terecht bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Voor strafrechtelijke ondersteuning bij Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed (IOE). De IOE publiceerde februari dit jaar de Handreiking voor gemeenten bij strafrechtelijke handhaving die alle gemeente hebben ontvangen. Voor vragen hierover kunnen gemeenten terecht bij Paul Noppers: p.h.noppers@inspectie-oe.nl.

• Gemeente Amsterdam organiseert jaarlijks de Cursus Restauratietechniek voor monumenten, bedoeld voor diegenen die tijdens hun werk te maken hebben met onderhoud, restauraties en verbouwingen van monumenten.
• De Federatie Grote Monumentengemeenten is er ook voor kleinere gemeenten. Naast de Federatiedagen over onder andere dit onderwerp is er ook een werkgroep Vergunningen, Toezicht en Handhaving en de werkgroep Omgevingswet. Via dit netwerk kun je als gemeenteambtenaar contacten leggen met Nederlandse monumentengemeenten die hier hun kennis over kunnen en willen delen.

Zie ook

• RCE – ‘Leeswijzer rijksmonumentenregister’
• Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed – ‘Monument en overtreding. Handreiking voor gemeenten bij strafrechtelijke handhaving’
• RCE – ‘Instandhoudingsplicht rijksmonumenten. Een handreiking voor gemeenten’

Kijk de hele bijeenkomst terug

Het bovenstaande verslag is een samenvatting van de gehele Erfgoedteam-bijeenkomst. De volledige bijeenkomst, inclusief de vragen van de deelnemers aan Louis Hosman (ERM) en bijdragen van onder andere Paul Noppers (IOE) en Daan Lavies (RCE), is terug te zien op deze pagina.

Het Steunpunt heeft wetgeving en jurisprudentie op de radar!

Het Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland gaat het thema wetgeving en jurisprudentie de komende tijd actiever agenderen door o.a. in gesprek te gaan met mensen die actief zijn op dit vlak. Mocht je nog vragen of ideeën hebben over dit onderwerp, neem dan contact op met Reinier Mees.  Er volgen dit jaar nog meer Erfgoedteams. Kijk voor het actuele programma op onze website.

(Beeldverantwoording: Canva, video door het Steunpunt)