Met archeologie meer omgevingskwaliteit

Met archeologie meer omgevingskwaliteit. Maar hoe dan?

In 2021 wordt de Omgevingswet van kracht. Die stelt dat overheden (Rijk, provincie, gemeente) een omgevingsvisie moeten opstellen. Hierin dient op hoofdlijnen de strategische ambitie te staan voor de ontwikkeling, het beschermingsniveau, het behoud en het beheer van de fysieke leefomgeving. In de omgevingsvisie moet een uitspraak zijn gedaan over de samenhang tussen ruimte, water, milieu, natuur, landschap, verkeer en vervoer, infrastructuur en cultureel erfgoed. Dit vereist overleg en een integrale aanpak. Niet alleen voor het opstellen van een omgevingsvisie maar ook voor de verdere uitwerking in het omgevingsplan.

Het motto van de Omgevingswet is ‘Ruimte voor ontwikkelingen, waarborgen van kwaliteit. Hierbij gaat het om een goede balans tussen het benutten en het beschermen van de fysieke leefomgeving, waarbij benutten inhoudt: doelmatig beheren, gebruiken en ontwikkelen. Het beschermen gaat over het bereiken en in stand houden van o.a. een goede omgevingskwaliteit. Maar wat is die kwaliteit precies en hoe doe je dit?

In 2017 publiceerde het Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland een artikel over Erfgoed in de Omgevingswet, gebaseerd op interviews met deskundigen en literatuur die op dit moment beschikbaar was. In een expertmeeting begin 2019 bleken er nog veel vragen te bestaan over onder andere de integrale aanpak van Erfgoed in de Omgevingswet en over archeologie in het bijzonder. In 2020 besteedt het Steunpunt hieraan extra aandacht; zo kunt u een vervolg op het eerstgenoemde artikel hier terugvinden.

Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland werkt voor het thema archeologie en de Omgevingswet samen met Steunpunt Archeologie en Monumenten Utrecht (STAMU). Beide steunpunten krijgen bijna dagelijks vragen vanuit de gemeenten over de verankering van archeologisch erfgoed in omgevingsvisies en –plannen. Meer omgevingskwaliteit met archeologie? Ja graag, maar hoe dan?

We interviewen kennisdragers over wat zij zien als belangrijke punten en methoden. Maar ook de kennisvragers komen aan bod, net zoals verschillende visies op het onderwerp. Ben jij ook (al) aan de slag met archeologie binnen het omgevingsbeleid? Of heb je een vraag? Laat het ons weten. Hier onder hebben we al een paar algemene punten aangestipt. Denk en praat mee!

Wat is omgevingskwaliteit?

Hierbij gaat het nadrukkelijk om aspecten als cultureel erfgoed, architectonische kwaliteit van bouwwerken, stedenbouwkundige kwaliteit en kwaliteit van natuur en landschap, aldus de Memorie van toelichting bij de Omgevingswet ‘Regels over het beschermen en benutten van de fysieke leefomgeving, § 4.1.3.

Dat het hierbij al gauw gaat over ‘kwaliteit’ op zich, lijkt onvermijdelijk. Belangrijk om te bedenken: niet iedereen heeft dezelfde associatie bij het begrip ‘kwaliteit’, laat staan bij ‘omgevingskwaliteit’.

Tip 1: Ga je met elkaar aan de slag over de omgevingsvisie of het omgevingsplan? Voorkom begripsverwarring en vraag eerst eens wat iedereen onder ‘omgevingskwaliteit ’verstaat en welk doel je concreet nastreeft. Gaat het bijvoorbeeld om (behoud van) mooi uitzicht, identiteitsvorming van nieuwe inwoners of om het invoelbaar maken van een relevante gebeurtenis op een plek. Duidelijkheid vooraf voorkomt misverstand en teleurstelling.

Wat mag je regelen binnen de omgevingsvisie en de omgevingsplannen?

In een omgevingsvisie staan straks de ontwikkelingen en ambities voor een gebied de hoofdlijnen voor het langetermijnbeleid. De visie dient ook rekening te houden met het culturele erfgoed waaronder archeologie. Voor archeologie ligt de wettelijke basis in de Erfgoedwet en in de Omgevingswet. In een amendement op de Omgevingswet is namelijk bepaald dat het gaat om bekende, maar ook aantoonbaar te verwachten archeologische waarden. Archeologische monumenten in de Erfgoedwet zijn gedefinieerd als ‘terrein dat deel uitmaakt van cultureel erfgoed vanwege de daar aanwezige overblijfselen, voorwerpen of andere sporen van menselijke aanwezigheid in het verleden, met inbegrip van die overblijfselen, voorwerpen en sporen’ Dit betekent dat je als gemeente goed zicht moet hebben op hetgeen je ‘in huis’ hebt aan bodemarchief. Een goede en tijdige inventarisatie van je archeologische monumenten én de aantoonbaar te verwachten waarden is dus van wezenlijk belang.

De invulling van omgevingsvisies en –plannen gebeurt straks mede op basis van participatie. Voor erfgoed kan dit een extra dimensie geven omdat je samenhang kunt aanbrengen bij de oplossingsrichtingen voor een opgave. In plaats van het afvink-lijstje met verplichte onderzoeken of maatregelen op basis van een bestemmingsplan nu, gaat het dadelijk over integrale afweging en afspraken. Een archeologisch monument in de ondergrond blijkt de voorganger van een bovengronds bouwwerk met een later aangelegd historisch park met monumentale bomen en een zichtlijn. Is de opgave om het historische monument te herbestemmen, dan vereist een integrale oplossing misschien wel afspraken over archeologiesparend (ver)bouwen, horeca, infrastructuur, waterpeil, luchtkwaliteit, recreatie en ecologie.
Wil je een dergelijke discussie met elkaar op een zinvolle manier voeren, dan is het wel belangrijk dat iedereen die aan tafel zit over dezelfde kennis kan beschikken.

Tip 2: Zorg voor een goede inhoudelijke inventarisatie en onderbouwing van je archeologische erfgoed en denk van tevoren na hoe je dit erfgoed duurzaam kunt behouden en ontwikkelen. Leg bij het oplossen van opgaven de verbinding met andere domeinen.

Welke aanknopingspunten biedt dit voor archeologie?

Die vraag stellen we graag aan jullie! Wij zien zelf talloze kansen voor het verbinden van archeologie met de beleving van landschap en zichtbaar erfgoed, met economische waarde, met identiteit, recreatie en toerisme, educatie, ruimtelijke vormgeving, natuur en kunst. In onze volgende artikelen zullen we ingaan op archeologie als kans en  als ‘moetje’ binnen het omgevingsbeleid, en wat je er dan voor moet doen.

Heb je een goed (of slecht) voorbeeld, ervaringen waar anderen hun voordeel mee kunnen doen, commentaar of een idee? We horen ze graag!

Voor vragen en voorbeelden: neem contact op met Monica Dütting, m.dutting@nmferfgoedadvies.nl, onder vermelding van archeologie/Omgevingswet. Of neem deel aan de discussie in onze LinkedIn-groep Archeologie, Omgevingswet en kwaliteit leefomgeving.

(Beeldverantwoording: T. Penders, Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, objectnummer DG2007_0324)