Verslag Erfgoedteam: Erfgoed en klimaatadaptatie

Verslag Erfgoedteam: Erfgoed en klimaatadaptatie

Steeds meer gemeenten kampen met zowel droogte als wateroverlast. De kans daarop neemt toe door de klimaatveranderingen en verstedelijking. Dit vraagt om oplossingen om het overtollige water tegen te houden bij hogere pieken, op te kunnen slaan tijdens droge perioden en beter af te kunnen voeren in nattere perioden.

Marjorie Verhoek, naast voorzitter van het Erfgoedteam ook programmaleider van de Erfgoed Deal, licht in haar inleiding toe dat steeds meer wordt ingezien dat het behoud van erfgoed blijkt goed samen te gaan met deze opgaven voor de toekomst. Sinds 2019 is met de Erfgoed Deal daarom als vervolg op eerdere initiatieven een samenwerkingsverband gesloten tussen vier ministeries en vijf overheids- en drie landschapsorganisaties. Doel is om voorbeeldstellende projecten te ondersteunen die het behoud en het gebruik van erfgoed bij de grote ruimtelijke opgaven van dit moment als uitgangspunt hebben.

Vanuit het eerste uitvoeringsprogramma lopen verspreid over Nederland dertien projecten waarbij erfgoed samengaat met energietransitie en verduurzaming, klimaatadaptatie en stedelijke groei en krimp. Ook een aantal Noord-Hollandse gemeenten hebben hun initiatieven vanuit de Erfgoed Deal kunnen laten ondersteunen omdat zij een voorbeeld zijn voor vergelijkbare opgaven in Nederland. In Noord-Holland speelt de krimpopgave enigszins in de kop van Noord-Holland. Daarentegen komen kwesties als dijkverhoging, plaatsing van windmolens, zonneweides en zonnepanelen, sloop van cultuurhistorisch waardevolle wijken vanwege verduurzaming in meerdere mate voor.

Gedurende de looptijd van de Erfgoed Deal (tot einde 2022) worden er ieder jaar twee uitvoeringsprogramma’s opgesteld. Aan de hand van een afwegingskader met criteria worden projectplannen beoordeeld. Het belangrijkste argument is dat het etalage-projecten moeten zijn die goede voorbeelden uitdragen en daarmee andere motiveren en inspireren. De projecten die uiteindelijk geselecteerd worden krijgen geen subsidie, maar een uitkering.

Voorbeeldprojecten Erfgoed Deal

Jephta Dullaart, netwerker Klimaatadaptatie binnen het programmabureau, neemt de deelnemers mee langs een aantal van de lopende Erfgoed Deal-projecten, die in dit beginstadium al inspirerend en voorbeeldstellend kunnen zijn voor vergelijkbare opgaven in Noord-Hollandse gemeenten.

Stadspark Weert

Een project waar de thema’s stedelijke groei en krimp en klimaatadaptatie samengaan met erfgoed. De middelgrote gemeente is een van de droogste en warmste plekken in Nederland. De gemeente heeft het initiatief genomen om een voormalig bedrijfsterrein op de restanten van het kasteel Nijenborgh te transformeren in een park – in plaats van woningbouw –, om daarmee de leefbaarheid in de stad te verhogen, bij te dragen aan klimaatadaptatie en de identiteit van de gemeente te versterken. In het ontwerp zijn de structuren van de ruïne Nijenborgh leidend. Het park wordt met de stad verbonden door nieuwe bruggen, de oude stadsbeek wordt teruggebracht en er worden nieuwe recreatieplekken toevoegen.

Klimaatbestendige kastelen, buitenplaatsen en landgoederen

Een project waarbij de gevolgen van de klimaatveranderingen op groen erfgoed en gebouwd erfgoed worden onderzocht. Overheden, maatschappelijke organisaties en eigenaren onderzoeken gezamenlijk mogelijke oplossingen om verdroging en wateroverlast in de gebieden waar in hoge mate kastelen, buitenplaatsen en landgoederen aanwezig zijn. Daarbij wordt deels bestaande data gecombineerd met nieuwe data die met meetpunten in verschillende proeftuinen in Utrecht, Gelderland en Zuid-Holland wordt verzameld, waarbij niet alleen naar de landgoederen zelf, maar ook het hele gebied daar omheen gekeken wordt. Doel is om de kennis en data te bundelen, daarmee inzicht te krijgen in de problematiek en de effecten van maatregelen en zo te komen tot een klimaatbestendige aanpak voor groen en gebouwd erfgoed op gebieds- en lokaal niveau.

Nieuw Drassig Land

Met het project in Terwolde wordt met het behoud van een gemaalensemble de polder Nijbroek klimaatbestendig gemaakt. Door middel van een integrale aanpak wordt de middeleeuwse polder klimaatadaptief gemaakt. Er wordt gebruik gemaakt van de aanwezige erfgoedwaarden en door behoud van de bestaande structuren en het herstellen van de aanwezige loop van de oude wetering wordt waterberging mogelijk gemaakt. Tevens wordt er geëxperimenteerd met het peilbeheer. Vaak zijn boeren hier geen voorstander van, maar doordat de verschillende belanghebbenden jaren geleden betrokken zijn bij de gebiedsvisie is er nu veel draagvlak en begrip voor andere belangen.

Voorbeeldprojecten Water, erfgoed en klimaatadaptatie

Gerda de Bruijn, senior beleidsadviseur Water Erfgoed en Klimaat bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed liet vervolgens zien welke projecten er vanuit voorgaande overheidsprogramma’s  zijn ondersteund en welke lessen hieruit te trekken zijn voor de Noord-Hollandse gemeenten. Zij legde de deelnemers uit dat er twee verschillende benaderingen zijn: klimaat mitigatie (duurzaamheid) en klimaatadaptatie (inspelen op de verschillende effecten van klimaat: warmer, natter en zeespiegelstijging). De gevolgen van de klimaatveranderingen zijn voor het erfgoed ook steeds merkbaarder, waarbij (groen) erfgoed het lijdend voorwerp, maar daarnaast erfgoedstructuren zoals waterlinies ook als oplossing het leidend voorwerp kunnen zijn.

Veel gemeenten in Nederland werken aan klimaatadaptatie. De aanpak die zij daarvoor volgen verschilt. Sommige gemeenten hebben groenblauwe structuren standaard onderdeel gemaakt van ruimtelijke herinrichting. Andere gemeenten leggen de focus meer op het stimuleren en faciliteren van inwoners, bijvoorbeeld door middel van een subsidie of voorlichting. Ongeacht de aanpak werken gemeenten aan een gezamenlijk doel om in 2050 klimaatbestendig en waterrobuust te zijn. Het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie helpt ze daarbij.

Het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie is een gezamenlijk plan van gemeenten, Rijk, waterschappen en provincies om Nederland klimaatbestendig en waterrobuust in te richten. Het plan is opgebouwd volgens zeven ambities:

• Stresstest (Met behulp van klimaatstresstesten brengen gemeenten de kwetsbaarheden voor klimaatverandering in beeld).
• Risicodialoog voeren en adaptatiestrategie opstellen (Samen met relevante gebiedspartners het gesprek voeren over de resultaten van de stresstest en verkennen wie wat zou kunnen aanpakken. In de adaptatiestrategie beschrijft een gemeente vervolgens hoe zij de belangrijkste klimaateffecten gaat aanpakken.)
• Uitvoeringsagenda opstellen (Hierin staan onder andere afspraken over wie wat gaat doen. De uitvoeringsplannen geven inzicht in het type maatregelen dat een gemeente wil gaan nemen).
• Mee-koppelkansen benutten
• Stimuleren en faciliteren
• Reguleren en borgen
• Handelen bij calamiteiten

Als het goed is hebben veel gemeenten de stresstest al uitgevoerd. Er is onderzoek gedaan naar hoe gemeenten de klimaatadaptatie aanpakken. Voor meer informatie: Hoe pakken gemeenten klimaatadaptatie aan? – Klimaatadaptatie (klimaatadaptatienederland.nl)

Vanuit OCW en RCE werden eerder al projecten ondersteund waar kansen lagen om erfgoedbehoud te koppelen aan andere opgaven. Bij deze voorlopers van de Erfgoed Deal diende cultureel erfgoed als instrument voor dialoog en ontwikkeling, cultuurhistorische informatie als kennisbron voor de verschillende opgaven en werd uitgegaan van instandhouding, inpassing en/of transformatie van het erfgoed. Erfgoed diende als randvoorwaarde, inspiratie of waarde-creatie. Deze projecten waren veelal studies. Met de Erfgoed Deal wordt nu op grotere schaal erfgoed benut.

Utrecht-Kanaleneiland

Een project op kleine schaal, waarbij werd onderzocht hoe de oorspronkelijke stedenbouwkundige (groene) opzet van de Wederopbouw-buurt voor klimaatadaptatie benut kon worden. Juist groen was in deze wijk een duidelijk aanwezige structuur met veel kwaliteit die in beeld werd gebracht en als inspiratie diende voor vergelijkbare wijken. Er werd een systematisch instrumentarium ontwikkeld voor deze systematische stedenbouw. Meer informatie.

Kampen – Waterkansen

De gemeente wilde het moerassige gebied aan de gemeente aanpakken en ging hierover onder andere met bewoners en ondernemers in gesprek, maar daaruit bleek dat iedereen andere belangen had. Door cultuurhistorie te betrekken werd het proces versoepeld en versneld, doordat er meer draagvlak kwam voor de gekozen oplossingen. De historische analyse van de watersystemen gingen verder terug dan de onderzoeken die hydrologen hadden gedaan en gaf daarmee meer inzicht in de historische waterontwikkeling van de stad. Meer informatie

Waterveilig en waterberging

Er zijn verschillende goede voorbeelden waar vijvers en watermolensystemen die werden benut voor het opslaan van water.

Arnhem Sint Jansbeek

Een mooi voorbeeld van een project in een binnenstad, waar naar aanleiding van bewonersinitiatieven een oude beek weer zichtbaar werd gemaakt. Met de ingreep werd de beek weer een verbindend element dat de historische identiteit en de ruimtelijke kwaliteit versterkte én werd de waterhuishouding, het stadsklimaat en de biodiversiteit verbeterd. De wijk Spijkerkwartier kreeg ook betere waterafvoermogelijkheid doordat de oude structuur werd hergebruikt.

Vianen

Het herstellen van oude waterwegen, zoals de oude gedempte buitengracht in Vianen laat zien dat dit soort projecten ook voor verrassingen kan zorgen; bij archeologisch onderzoek kwam een bijzondere massagraf tevoorschijn.

In gesprek

Vraag: wordt archeologie voldoende meegenomen in de Erfgoed Deal- projecten?  Door het vanaf begin mee te nemen kunnen niet alleen de bedreigingen in kaart gebracht worden, maar kan archeologie mogelijk ook als kans gebruikt worden.

Jephta: archeologie en droogte zijn zeker ook een belangrijk thema voor de Erfgoed Deal. Archeologie speelt nu vooral bij projecten waar parken worden heringericht waarin archeologie in situ behouden blijft door nieuwe grondwaterstand.

Vraag: hoe kunnen met name de jongeren droogmakerijen gebruik maken van hun erfgoed? Je kunt hier namelijk geen oude waterstructuren terugbrengen.

Jeptha: Bij Amsterdam Wetlands wordt door gemeenten in overleg met de boeren onderzocht hoe je met handhaving van het huidige patroon per kavel het waterpeil kan beheren. Dit is een zoektocht binnen een heel fijnmazig systeem met verschillende belangen (onder andere natuurbeheer versus agrarisch) wat het een complexe opgave maakt.

Vraag: hoe ver is het Erfgoed Deal-programma?

Zeven nieuwe projecten zijn sinds februari toegevoegd in de derde ronde van de Erfgoed Deal, die nu halverwege is en een totaal van twintig projecten omvat. Het overgrote deel van de projecten richt zich op klimaatadaptatie. Het thema duurzaamheid heeft ook volop de aandacht van het programma. Er is ruimte voor projecten die zich daarop richten.

De manier van denken is ook inspirerend voor kleinere gemeenten en kleinere projecten, omdat erfgoed ook daar van grote waarde kan zijn bij de actuele opgaven.

(Tekst: Reinier Mees, beeldverantwoording: v.b.n.b – Utrechts Archief, Story Hunter, erfgoeddeal.nl, voorst.nl, Het Oversticht, Bureau Poelmans Reesink, EPA)