Van stolpenstructuur tot eeuwenoud kerkje: erfgoedbescherming in het omgevingsplan

Hoe bescherm je waardevol erfgoed zoals een stolpenstructuur, een kasseienweg en een karakteristiek bouwwerk in het omgevingsplan? Binnenkort publiceren we een handreiking over erfgoedbescherming in het omgevingsplan. In dit artikel lees je er alvast wat meer over.

Tussen Alkmaar en Oudorp ligt al decennialang een bijzondere weg, herkenbaar aan haar unieke kasseien; de Munnikenweg. Meer dan 750 jaar geleden werd de weg in opdracht van Floris V verbreed, waardoor het een belangrijke verbindingsweg werd voor Alkmaar en omstreken. De Munnikenweg ligt langs de Oudorperhout – nu een prachtig stuk open natuur midden in Alkmaar, maar in de middeleeuwen de locatie van twee burchten: de Middelburg en de Nieuwburg. Onder het groene weiland en de Munnikenweg bevinden zich nog allerlei archeologische restanten uit die tijd. De Munnikenweg wordt geflankeerd door monumentale gebouwen zoals stolpen en boerderijen én de weg speelde een rol in de Tweede Wereldoorlog, wat nog steeds terug te zien is aan de betonnen tankversperringen (‘drakentanden’). Kortom: een prachtig voorbeeld van gelaagd erfgoed.

Het is logisch dat gemeente Alkmaar zo’n bijzondere structuur zou willen beschermen. Maar wat is nu een passende beschermingsvorm voor de Munnikenweg? Wellicht een gemeentelijk beschermd gezicht of cultuurlandschap? Zo kunnen de zichtlijnen rondom de weg en polder worden beschermd, net als de omliggende waardevolle bebouwing. Of zijn die voldoende geborgd als omgeving van een monument? Of is het een idee de structuur van de weg als ‘karakteristiek’ aan te merken in het omgevingsplan? Gemeente Alkmaar koos, op verzoek van de gemeenteraad, voor een status als gemeentelijk monument: hierdoor is onder andere het materiaal van de kenmerkende kasseien beschermd en zullen deze niet zomaar vervangen kunnen worden.

Deze casus illustreert een dagelijks dilemma voor ambtenaren die werken aan het beschermen van erfgoed in hun gemeente. Nadat er geïnventariseerd en onderzocht is, en geconcludeerd dat het om waardevol erfgoed gaat, rest de vraag: welke beschermingsvorm is dan de juiste? Er zijn allerlei opties – van monumentenstatus tot karakteristiek bouwwerk, van beschermd gezicht tot cultuurlandschap – en elk van die vormen biedt zo z’n eigen mogelijkheden en restricties.

Erfgoed in het Omgevingsplan

Om ambtenaren te helpen in die afweging, werken we aan een handreiking over de verschillende beschermingsvormen voor erfgoed. De handreiking gaat specifiek over hoe die beschermingsvormen hun plek vinden in het omgevingsplan. Anders dan voorheen moeten nu bijna alle typen van bescherming door gemeenten in het omgevingsplan worden opgenomen.

De systematiek van het omgevingsplan bestaat uit de koppeling van locaties, activiteiten en regels. Per locatie geeft de gemeente aan welke activiteiten (zoals bouwen, slopen of aanleggen) wel of niet zijn toegestaan en verbindt daar regels aan. Als een gemeente specifieke regels wil opnemen voor bepaalde functies kan ze dat doen door een functieaanduiding aan de betreffende locatie(s) te koppelen. Ook cultureel erfgoed wordt met een functie aangeduid. Voor de bescherming van bijvoorbeeld gemeentelijke monumenten nemen gemeenten de functie-aanduiding gemeentelijk monument op in het omgevingsplan.

Beschermingsvormen voor objecten

Er zijn allerlei verschillende manieren om erfgoed te beschermen in het omgevingsplan. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft een uitgebreide handreiking gepubliceerd met alle verschillende categorieën en daarbij passende voorbeeldregels. Om het makkelijk te maken hebben wij die mogelijkheden ingedeeld in twee categorieën: objectgerichte beschermingsvormen en gebiedsgerichte beschermingsvormen. In allebei deze categorieën zit een opbouw van zwaardere naar lichtere beschermingsvormen.

Als je een object wilt beschermen dan kun je kiezen uit een status monument of, een lichtere variant, het karakteristiek bouwwerk. Een monument is de meest zware beschermingsvorm, echt voor ‘de pareltjes’. Rijksmonumenten hoeven niet door gemeenten te worden opgenomen in het omgevingsplan, maar provinciale en gemeentelijke monumenten wel. Soms is een monumentenstatus een te zware beschermingsvorm, en is het beschermen van bijvoorbeeld de hoofdvorm eigenlijk voldoende. Dan kun je kiezen het object als karakteristiek bouwwerk (of beeldbepalend pand) te beschermen. De regels die je gebruikt bij een gemeentelijk monument hoeven niet allemaal van toepassing te zijn bij een karakteristiek bouwwerk.

Het is ook mogelijk om subcategorieën toe te voegen aan het gemeentelijk monument of het karakteristiek bouwwerk. Dat is vaak handig als het om een specifiek type erfgoed gaat, zoals kerken, scholen of stolpen. Stolpen zijn een bijzonder type Noord-Hollands erfgoed waar vaak dezelfde vraagstukken spelen, bijvoorbeeld rondom het toestaan van daklichten in de karakteristieke kap. Gemeenten kunnen een apart werkingsgebied maken voor stolpen en daar de functie aanduiding “monument-stolp” aan geven. Hier kunnen dan specifieke regels aan worden gekoppeld die alleen voor de monumentale stolpen gelden. Gemeenten kunnen hierbij gebruik maken van de stolpenrichtlijnen die door de Provincie zijn opgesteld. Daar lees je meer over in dit artikel.

Beschermingsvormen voor gebieden

Als je een gebied of een structuur wilt beschermen, dan is een gebiedsgerichte beschermingsvorm als een beschermd stads- of dorpsgezicht of een cultuurlandschap waarschijnlijk het meest passend. Net als bij monumenten kun je ook hier voor een lichtere beschermingsvorm kiezen door het gebied aan te duiden als karakteristiek gezicht of landschap.

Er zijn rijks- en provinciaal beschermde gezichten en cultuurlandschappen, maar gemeenten kunnen ook zelf een gebied als gemeentelijk beschermd gezicht of cultuurlandschap aanwijzen. Daarbij is het van belang om de kernkwaliteiten van een gebied te identificeren. De regels die je dan vervolgens maakt, zorgen ervoor dat er zorgvuldig wordt omgegaan met die kernkwaliteiten.

Spaarnwoude is een dorp in de noordelijke polders van gemeente Haarlemmermeer. Het oorspronkelijk middeleeuwse dorpje ligt op een eeuwenoude strandwal. Er staat een uniek kerkje uit de 18e eeuw met begraafplaats en een aantal historische boerderijen. Je kunt het kerkje van Spaarnwoude, en het omliggende dorpje, vanuit de omgeving goed zien, omdat het hoog op de strandwal ligt.

Op zo’n plek als deze komen veel beschermingsvormen samen. De strandwal is door de Provincie aangewezen als aardkundig monument, en het omliggende gebied als Bijzonder Provinciaal Landschap. In het dorp zelf zijn een aantal gebouwen aangewezen als Rijksmonument (zoals het kerkje en een aantal boerderijen) en gemeentelijk monument.

Karakteristiek voor het dorp zijn de zichtlijnen op de kerk, de structuur van de bebouwing en openbare ruimte en landschappelijke elementen. Deze eigenschappen overstijgen de bescherming van de individuele objecten zoals de kerk en de boerderijen. De beschermingsvorm van het gemeentelijk beschermd gezicht biedt mogelijkheden voor een zorgvuldige omgang met deze kernkwaliteiten. Door regels op te nemen over rooilijnen, bouwhoogten en kappen voor woningen, en regels rondom zichtlijnen en inrichting van de openbare ruimte, kan de gemeente het unieke karakter van dit dorp beschermen.

Lees meer in onze handreiking!

Als je een afweging hebt gemaakt voor een passende beschermingsvorm, volgt er ook nog een klus waarbij je deze beschermingsvorm in het omgevingsplan opneemt. Die procedure is voor sommige beschermingsvormen niet heel nieuw: als de bescherming via het bestemmingsplan werd geregeld, zal deze nu haar plek vinden in het omgevingsplan. Dat geldt bijvoorbeeld voor een beschermd gezicht.

Maar sommige beschermingsvormen, zoals een gemeentelijk monument of een karakteristiek bouwwerk, gebeurden op grond van de lokale erfgoedverordening. Ook die beschermingsvormen zullen moeten landen in het omgevingsplan – en dat betekent wel wat voor de bekende aanwijzingsprocedure.

Over het proces van het beschermen van erfgoed, hoe je dat nu doet (in de ‘tussenfase’) en zometeen (in het omgevingsplan) lees je meer in onze handreiking die we in november publiceren. Op maandag 18 november 2024 organiseren we een masterclass waar we je er meer over vertellen, schrijf je hier alvast in!