Collectief duurzaam warmtenet voor en door bewoners van het WG-terrein

Collectief duurzaam warmtenet voor en door bewoners van het WG-terrein

Projectgegevens

Naam Aquathermie/Thermische Energie uit Oppervlaktewater (TEO) Wilhelmina-Gasthuis terrein
Locatie Wilhelmina Gasthuisterrein, Amsterdam
Warmtevraag 25.000 GJ incl. tapwater, na minimaal noodzakelijke maatregelen om de woningen klaar te maken voor 70 graden/1500 woningequivalenten
Status naar verwachting in 2028 gerealiseerd
Eigenaar Stadgenoot en particulier bezit
Realisatie KetelhuisWG

Het WG-terrein ligt ingeklemd tussen de het Jacob van Lennepkanaal, de Nicolaas Beetsstraat, de Eerste Helmersstraat en de Tweede Constantijn Huygensstraat.  

Bevindingen

• Het WG-terrein kent een rijke historie. In de zeventiende eeuw bevond zich hier een pesthuis in het open landschap. In de negentiende eeuw vestigde het Wilhelmina Gasthuis zich er, een groot ziekenhuis met afdelingen verspreid over verschillende gebouwen. Sinds de verhuizing van het ziekenhuis naar het AMC in 1982 is het gebied getransformeerd naar een woonwerkgebied met veel groen en een diversiteit aan functies.
• Oorspronkelijk werden de ziekenhuisgebouwen verwarmd met een warmtenet dat gevoed werd vanuit een ketelhuis aan de Jacob van Lennepkade. Het ketelhuis is gesloopt en de woningen kregen een eigen gasgestookte warmtevoorziening. Met dit project wordt er teruggegaan naar een collectief warmtesysteem, zoals ook het geval was in de periode dat het terrein gebruikt werd door het Wilhelmina Gasthuis, maar nu op basis van een duurzame bron.
• Het project laat zien dat een cultuurhistorisch waardevolle buurt met monumentale bebouwing een belangrijke bijdrage kan leveren aan de energietransitie, juist door voorop te lopen.
• Het gaat om een integraal project met het doel om in 2030 aardgasvrij te zijn door middel van een collectief warmtesysteem met een duurzame bron. Naast de realisatie van het warmtesysteem vinden er kleinere (collectieve) initiatieven plaats om ook energie te besparen. Een voorbeeld daarvan is de ‘foliebrigade’, een groep vrijwilligers uit de buurt die radiatorfolie komt plaatsen bij buurtgenoten.
• Collectieve verduurzaming is in de wijk bijzonder goed georganiseerd. Zo wordt één van de monumenten, Het Toekomsthuis, duurzaam gerestaureerd met subsidie van de gemeente. Dit voormalige wachtershuisje wordt een buurtinformatiecentrum voor de energietransitie. Hiermee is de voortgang van de projecten en de toekomstige samenwerking nog beter verzekerd.

KetelhuisWG

KetelhuisWG is de lokale energiecoöperatie voor het Wilhelmina Gasthuisterrein (WG-terrein) in Amsterdam Oud-West. Annette Schermer, één van de initiatiefnemers van dit project en inmiddels projectleider in opdracht van KetelhuisWG, vertelt: “We zijn in 2018 gestart met tien bewoners van verschillende gebouwen op het terrein dat onderdeel uitmaakt van de WG-buurt. De buurt wordt gekenmerkt door een diversiteit aan gestapelde bebouwing, in bouwjaar variërend van eind 1800 tot 2008. Na het vertrek van het ziekenhuis in de jaren tachtig van de twintigste eeuw is het gebied veranderd in een woonwerkgebied met horeca, ateliers en een bioscoop.” Het doel van de energiecoöperatie is om een “duurzaam, lokaal en betaalbaar warmtenet” te realiseren voor de bewoners. Belangrijk uitgangspunt is dat de maandelijkse energiekosten niet hoger mogen worden dan in de huidige situatie op basis van het gasnet. “In totaal bestaat het project uit 29 gebouwen, waarvan tien rijks- en gemeentelijke monumenten. Eerst gaan we achthonderd individuele woningaansluitingen realiseren, daarna gaan we naar vijftienhonderd woonequivalenten en indien mogelijk schalen we op naar vijfentwintighonderd.”

Proces

Met het doel van het ontwerpen van een duurzaam, lokaal en betaalbaar warmtenet voor ogen, liet de energiecoöperatie een haalbaarheidsstudie uitvoeren. “De gemeente was van het begin af aan bij het project betrokken”, vertelt Schermer. “Samen met adviseurs vormden we een projectteam waarbij we de technische haalbaarheid van twaalf duurzame bronnen hebben onderzocht, gefinancierd door de gemeente. Op basis daarvan werd gekozen voor aquathermie in combinatie met warmte-koudeopslag (WKO) en buurtwarmtepompen.” Met aquathermie wordt warmte gewonnen uit oppervlaktewater, in dit geval uit het Jacob van Lennepkanaal dat aan het WG-terrein grenst. In de koudere perioden wordt de warmte vervolgens opgeslagen in een WKO en met collectieve warmtepompen op de juiste temperatuur gebracht.

De benodigde elektriciteit, onder andere voor de buurtwarmtepompen, wordt zoveel mogelijk lokaal opgewekt met zonnepanelen op de daken in de WG-buurt. Hans Valkhoff, werkzaam als adviseur duurzaam bouwen voor KetelhuisWG: “Een aantal daken is al voorzien van zonnepanelen en op een aantal daken wordt nog zonnepanelen gelegd. Het beleid van de gemeente staat zonnepanelen toe op monumentale daken als deze niet zichtbaar zijn vanuit de straat. Dat is het geval bij het Poortgebouw en bij Lab111, beide zijn rijksmonument. Omdat er alleen maar gestapelde bebouwing is op het WG-terrein, zullen enkel zonnepanelen niet toereikend zijn. Daarom wordt ingezet op inkoop van duurzame elektriciteit en participatie in een windmolen.”

“Voor sommige gebouwen zijn aanpassingen nodig voordat deze aangesloten kunnen worden op een zeventig-graden warmtesysteem. Per gebouw is met een gebouwenboekje inzichtelijk gemaakt welke concrete maatregelen minimaal getroffen moeten worden om aansluiting mogelijk te kunnen maken. Verder wordt meegegeven welke duurzaamheidsmaatregelen daarnaast getroffen kunnen worden om energie te besparen. Deze informatie delen we niet alleen met de bewoners en eigenaren van gebouwen op het terrein, maar is vrij toegankelijk via de website van KetelhuisWG”, vertelt Valkhoff.

Succesfactoren

Edgar Zonneveldt is werkzaam bij gemeente Amsterdam en als gebiedsregisseur aardgasvrij betrokken bij het project. Hij vertelt dat de gemeente het project heeft aangemeld als proeftuin bij het Programma Aardgasvrije Wijken van het rijk. Deze werd toegekend, wat inhoudt dat het rijk een subsidie van 7,7 miljoen euro heeft verstrekt. “Deze subsidie is bedoeld om pioniers op weg te helpen zodat anderen daarvan kunnen leren.”

Schermer: “Omdat we al zo ver waren met draagvlakontwikkeling werd de subsidie toegekend. Er zijn vergelijkbare projecten waar gestart wordt met het maken van een technisch plan, maar als je geen klanten hebt komt het nooit van de grond. Het is een succesfactor dat we alle belanghebbende partijen van het begin af aan hebben betrokken. Dat hebben we vooral gedaan door te verleiden en niet door te confronteren. Bovendien maken we de resultaten die we boeken zichtbaar in de communicatie naar bewoners en eigenaren toe.”

Struikelblokken

“Tot nu toe hebben we vooral wind mee gehad”, vertelt Schermer. “Samen met de gemeente zijn we aan het pionieren en dat werkt soms vertragend, mede omdat de gemeente zo zorgvuldig met de rijkssubsidie omgaat.” Zonneveldt: “Een belangrijk aspect van de proeftuinsubsidie is dat het mogelijk moet zijn om het project elders te herhalen en dat vergt soms wat meer overleg en tijd in het proces.”

Inmiddels is de energiecoöperatie druk bezig met het werven van afnemers, die automatisch lid worden. Alleen wanneer er minimaal zeshonderd startcontracten worden afgesloten kan er gestart worden met de aanleg van het warmtenet. “Alles valt of staat met draagvlak”, aldus Schermer.

Tips

“We merken dat er in de buurt en landelijk heel veel expertise aanwezig is en we zouden anderen die een dergelijk project opstarten aanbevelen om daar gebruik van te maken. Dat maakt dat je als vrijwilligersorganisatie toch behoorlijk professioneel bent”, vertelt Schermer. “Bij ons zijn er bijvoorbeeld vrijwillige deskundigen die meelezen met stukken van juristen.”

Als deze expertise niet in huis is kun je deze er ook van buitenaf bij betrekken. Het werven van leden, zoals hierboven al beschreven, is een heikel punt in het proces. “KetelhuisWG pakt dit heel slim aan door vrijwilligers en studenten op te leiden alvorens ze langs de deuren te laten gaan om te werven”, aldus Zonneveldt.

Een andere tip die Zonneveldt meegeeft is om bij andere burgerinitiatieven te gaan buurten. “Ga langs bij een aantal buurtinitiatieven en praat met mensen die verschillende rollen in zo’n initiatief hebben. Dat zorgt ervoor dat je een breed beeld krijgt van de opgave waar je voor staat. Onthoud daarbij dat niet zozeer de techniek het belangrijkst is, maar het doorlopen van een zorgvuldig proces.

Meer informatie

• Op de website Planken zonder Gas is de geschiedenis van het project tot en met 2021 terug te lezen.
• Meer informatie over het Programma Aardgasvrije Wijken en het WG-terrein is hier te lezen.
• De website van KetelhuisWG biedt achtergrondinformatie over de energiecoöperatie.

(Tekst: Aniek de Jong | Beeld: André Russcher)