De manier waarop we met ons erfgoed omgaan verandert. Het Verdrag van Faro en de Omgevingswet benadrukken erfgoed als gemeenschappelijk goed, waarbij betrokkenheid van lokale gemeenschappen centraal staat. Gemeenschapsarcheologie sluit hier goed op aan: deze participatieve benadering brengt archeologen, erfgoedprofessionals en inwoners samen in een zoektocht naar het verleden van hun leefomgeving. Hierdoor wordt archeologie een middel om lokaal erfgoed relevant en toegankelijk te maken, wat het draagvlak vergroot en educatie en cultuurparticipatie op wijk- en stadsniveau stimuleert.

Wat is gemeenschapsarcheologie en wat kan het gemeenten brengen?

Gemeenschapsarcheologie, ook wel ‘community archaeology’ genoemd, is een aanpak waarbij inwoners actief deelnemen aan archeologisch onderzoek en soms zelfs meebeslissen over het proces. Dit kan variëren van het uitvoeren van kleine opgravingen (zoals profielputten) en vondstverwerking tot het interpreteren van archeologische data en het delen van verhalen over het verleden. Deze werkwijze sluit aan bij het Verdrag van Faro, waarin wordt benadrukt dat iedereen het recht heeft om betrokken te zijn bij de zorg en het beheer van erfgoed. De Omgevingswet ondersteunt dit door participatie en co-creatie bij ruimtelijke ontwikkelingen te stimuleren.

“Voor gemeenten biedt gemeenschapsarcheologie kansen om beleidsdoelen op het gebied van erfgoed te verbinden met sociale betrokkenheid, participatie, het versterken van lokale identiteit, het vergroten van draagvlak en het stimuleren van eigenaarschap.”

Inspirerende voorbeelden
CARE Schylge: in dienst van de Terschellinger gemeenschap

Een voorbeeld van gemeenschapsarcheologie is het project CARE Schylge op Terschelling. Dit initiatief fungeert als veldwerkcampagne voor archeologiestudenten, maar is tegelijkertijd ook een gemeenschapsproject waarin eilanders, studenten en archeologen samenwerken. Eilanders bezitten een uniek inzicht in het landschap en de bewoningsgeschiedenis, veel rijker dan die van een ‘buitenstaander’. Hun verhalen, observaties en vragen vormen een belangrijk vertrekpunt voor onderzoek naar de geschiedenis van het eiland.

Het project richt zich op het versterken van het gemeenschapsgevoel en het plaatsgevoel (sense of place). Daarnaast is het doel om het eigenaarschap van bewoners over het behoud van ondergronds erfgoed te vergroten. Waar erfgoed op Terschelling soms als een belemmering voor ontwikkelingen wordt gezien, probeert CARE Schylge dit beeld te veranderen door bewoners niet alleen als medeonderzoekers, maar ook als mede-eigenaren van hun geschiedenis en toekomst te betrekken. CARE Schylge plaatst partnerschap centraal. Het project laat zien dat erfgoedonderzoek niet alleen de verantwoordelijkheid is van experts, maar dat het ook op een democratische, inclusieve en meerstemmige manier kan verlopen.

Alkmaar: Gemeenschapskennis in beleid

Erfgoed Alkmaar laat zien dat gemeenschapsarcheologie ook buiten actieve opgravingen waardevol kan zijn. Bij de actualisatie van de archeologische verwachtingskaart in 2024 koos het archeologieteam van de gemeente Alkmaar ervoor om inwoners en lokale historische verenigingen actief te betrekken. Gemeentearcheoloog Nancy de Jong-Lambregts noemt hen ‘natuurlijke erfgoedpartners’: zij beschikken over unieke kennis van hun omgeving, opgedaan uit persoonlijke ervaring, oude documenten of vondsten die soms al tientallen jaren op zolder liggen. Tijdens een serie bijeenkomsten werd de lokale inbreng verzameld en dat leidde tot verrassende aanvullingen op de archeologische waardenkaart: aanwijzingen voor vroegmiddeleeuwse bewoning op onverwachte locaties en informatie over oude landschapsstructuren, zoals verdwenen dijken. In meerdere gevallen is deze kennis verwerkt in de kaart, wat heeft geleid tot strengere beschermingsregimes op bepaalde plekken.

“Naast de wetenschappelijke actualisatie van de verwachtingskaart werkte de gemeente aan een publieksgerichte onderzoeksagenda, gebaseerd op vragen die door inwoners zelf zijn aangedragen.”

Die vragen verschillen vaak van de academische invalshoek: ze gaan over verdwenen voetpaden, molenputten, of verhalen uit oude geschriften.

Heerlen: Heel Heerlen Graaft!

Een ander voorbeeld is het project ‘Heel Heerlen Graaft!’, waarbij in september 2023 de inwoners van Heerlen samen met archeologen in tuinen en openbare ruimtes naar Romeinse resten zochten. Dit initiatief had als doel het Romeinse verleden van ‘Coriovallum’, het oude Heerlen, beter in kaart te brengen.

“In Heerlen deden 150 inwoners mee en werden proefputjes van een vierkante meter gegraven verspreid over 25 tuinen, wat leidde tot ruim 8.500 vondsten.”

Dankzij het project is nu beter in kaart gebracht op welke plekken nog archeologische vondsten te verwachten zijn en waar dat juist niet het geval is. Hierdoor kan de gemeente bij toekomstige bouwprojecten en grondwerken gerichter te werk gaan. Op locaties waar duidelijk is dat er geen archeologische resten aanwezig zijn, is bodemonderzoek niet meer noodzakelijk, wat het vergunningsproces versnelt. Dit zorgt voor een efficiëntere planning, minder kosten en voorkomt onnodige vertragingen bij werkzaamheden. Daarnaast vergroot het project het maatschappelijk draagvlak doordat inwoners letterlijk verbonden worden met hun eigen verleden.

“Ook de sociale impact is groot: er ontstonden ‘vierkante-metervriendschappen’, nieuwe contacten tussen buurtgenoten die samen groeven.”

Deze combinatie van wetenschappelijk onderzoek, beleidsrelevantie en sociale cohesie maakt Heel Heerlen Graaft! een inspirerend en praktisch voorbeeld.

Gemeenschapsarcheologie als kans

Bovenstaande projecten illustreren dat gemeenschapsarcheologie beleidsmatige en maatschappelijke voordelen oplevert. Voor beleid betekent het een beter inzicht in archeologische vindplaatsen, waardoor bodemonderzoek gerichter en efficiënter kan worden ingezet. Voor de samenleving versterkt het de lokale identiteit, het eigenaarschap, educatie, het gemeenschapsgevoel en het welzijn.

Gemeenschapsarcheologie begint vaak met een goede relatie tussen erfgoedvrijwilligers en de gemeente, waarbij ambtenaren vrijwilligers van archeologische werkgroepen (bijvoorbeeld de AWN) kunnen inzetten als ‘ogen en oren’ in het veld. Zij kunnen meewerken aan archeologische veldonderzoeken onder leiding van een gecertificeerd bedrijf of meekijken bij bodemingrepen (in de vorm van een archeologische begeleiding) op plekken waar formeel geen archeologisch onderzoek verplicht is, zodat toch waardevolle documentatie wordt verzameld.

Gemeenschapsarcheologie vraagt echter wel om maatwerk. Elke plek en gemeenschap is anders, en participatie werkt alleen als het zorgvuldig wordt vormgegeven, met ruimte voor inbreng, heldere communicatie en betrokkenheid tijdens het hele proces. Zijn er dan ook nadelen? Zeker, het vraagt tijd, aandacht en wederzijds vertrouwen. Maar wie daarin investeert wint lokale kennis, draagvlak en inclusiever en meerstemmig erfgoedbeleid.

Meer lezen?

(Foto’s van CARE Schylge)

Deel dit artikel

Categorieën

Archeologie

Tags

, ,

Gerelateerde berichten

  • Netwerk voor Nieuwe erfgoedprofessionals

    Categorie: Archeologie, Cultuurlandschap, Duurzaamheid, Gebouwd erfgoed, Omgevingswet

    Het Netwerk voor Nieuwe Erfgoedprofessionals is bedoeld voor nieuwe erfgoedmedewerkers die het gemeentelijk erfgoedveld aan het verkennen zijn. Wij brengen starters in de erfgoedsector samen zodat zij ervaringen kunnen delen en nieuwe kennis kunnen opdoen. Onze Syllabus 2025 is op aanvraag beschikbaar.

  • Beeldverslag Expeditie Schatrijk in de Gooi- en Vechtstreek

    Categorie: Archeologie

    Zon, archeologie en circa 40 enthousiaste deelnemers – de eerste editie van Expeditie Schatrijk op 19 juni was geslaagd. Expeditie Schatrijk is een rondreizende expeditie langs de tien archeologische aandachtsgebieden van Noord-Holland. In dit beeldverslag lees je meer en kun je meegenieten van het prachtige archeologische landschap.