Herbestemming: Fort K’IJK – Uitgeest

Projectgegevens

Naam Fort K’IJK
Adres Lagendijk 22
Bouwjaar 1903
Voormalige functie militair
Nieuwe functie informatiecentrum, woon- en trainfaciliteiten voor autistische jongvolwassenen
Oplevering 2017
Status UNESCO Werelderfgoed
Architect(en) Hooyschuur architecten

Cultuur, natuur en zorg onder één dak

Fort K’IJK biedt sinds 2017 ruimte aan een belevingscentrum over de natuur en het landschap van de Stelling van Amsterdam. Daarbij is een deel van het fort verbouwd tot zorgwoningen voor jongvolwassenen met autisme. Dit project heeft in 2022 een update gekregen. 

Toen

Vlakbij de bedrijvige Zaanstreek ligt het fort bij Krommeniedijk. Als onderdeel de Stelling van Amsterdam ligt het fort aan de liniedijk, die ervoor zorgt dat de mensen binnen de waterlinie droge voeten houden als het gebied wordt geïnundeerd. De Lagendijk, die juist in het ‘natte’ gedeelte buiten de stelling ligt, kon door de soldaten in het fort bij Krommeniedijk worden verdedigd. Ook konden de militairen verhinderen dat vijanden via het kleine riviertje de Crommenije de stelling binnen drongen.

Tussen 1897 en 1956 was het fort in gebruik als vestingwerk en vond je er daadwerkelijk soldaten. In de Eerste Wereldoorlog, bijvoorbeeld. Wat er in de Tweede Wereldoorlog exact in het fort gebeurde is niet bekend. Ooggetuigen zeggen dat ze er Duitse soldaten hebben gezien, en volgens de verzetsgroep Bureau Inlichtingen Londen werd het fort vanaf februari 1944 gebruikt voor de opslag van landmijnen. Kort na de oorlog bood het fort bij Krommeniedijk onderdak aan politieke delinquenten. Tussen 1951 en 1955 vond je bovenop het fort een luchtwachtpost van het Korps Luchtwachtdienst. Deze organisatie beheerde tijdens de Koude Oorlog een semi-geheim netwerk van luchtwachttorens en posten. Hier vandaan werden vliegtuigen en verdachte scheepsbewegingen geobserveerd. De daaropvolgende twee decennia lag er allerlei materiaal opgeslagen in het vestingwerk.

(De bovenstaande tekst komt uit het uitgebreide verhaal dat te lezen is op de website van Oneindig Noord-Holland)

De herbestemming

Jarenlang was fort Krommeniedijk – nu beter bekend als fort K’IJK – alleen een paar keer per jaar te bezoeken. Sinds 2017 is het fort bijna alle dagen geopend en biedt ruimte aan een belevingscentrum over de natuur en het landschap van de Stelling van Amsterdam. Daarbij is een deel verbouwd tot zorgwoningen voor jongvolwassenen met autisme. Landschap Noord-Holland is eigenaar van het fort en projectmedewerker Nicky Schuurman en communicatieadviseur Sabine van Keulen waren betrokken bij dit project. Schuurman vertelt: ‘In 2006 begonnen de eerste ideeën vorm te krijgen om het fort een nieuwe bestemming te geven. In 2011 haakte Stadsherstel aan en kregen de ideeën concreet vorm.’ Op initiatief van Stadsherstel werd een plan uitgewerkt om een deel van het fort tot zorgwoningen te transformeren en de Heeren van de Zorg werd als zorgpartner bij het project betrokken. Ook de provincie was aangehaakt. Dit fort moest namelijk een van de twee bezoekerscentra van de Stelling van Amsterdam worden. Het landschap is nog steeds in beheer van Landschap Noord-Holland, maar het fort is inmiddels overgedragen aan Stadsherstel in de vorm van een vijftigjarig durende erfpacht.

Succesfactoren

Deze complexe herbestemming kon slagen door een nauwe samenwerking tussen een flink aantal partijen: Landschap Noord-Holland is initiatiefnemer en eigenaar, de uitvoering lag in handen van Stadsherstel, het ontwerp is van Hooyschuur architecten, de gebruikers zijn de Heeren van de Zorg en de provincie was betrokken als subsidieverstrekker van de restauratie en het bezoekerscentrum. Marjolein van Eig ontwierp een vogelkijkkoepel, Eek en Dekkers – Piet Hein Eek architecture een fortwachterswoning. Van Keulen legt uit: ‘De verschillende functies die hier zijn samengevoegd versterken elkaar: natuur, cultuur, zorg, woningen en horeca. Het fort ligt dicht bij stedelijk gebied en is goed bereikbaar voor de bewoners en hun familie. De prikkelarme, rustige omgeving is ideaal om jongvolwassenen op te vangen en zo te groeien in zelfstandigheid. In het bezoekerscentrum en de theeschenkerij is er ruimte voor dagbesteding.’ Fort K’IJK ligt midden in een natuurgebied waar veel wandelaars en fietsers langskomen. Het fort is duurzaam en kan voor 80% in de eigen energiebehoefte voorzien. Er wordt gebruik gemaakt van aardwarmte, zonnepanelen, regenwateropslag en schapen begrazen het dak. Ook zijn er elektrische laadpalen voor auto’s en fietsen.

Struikelblokken

Het idee om zorgfuncties in het fort te huisvesten, is uniek te noemen. Omdat er geen precedent was, moesten er wel wat hobbels moeten overwonnen. Schuurman: ‘Stadsherstel kwam met het idee om dit samen met een zorgpartner te ontwikkelen, maar het was vervolgens wel een zoektocht om een geschikte partij te vinden die dit aandurfde.’ Ook bij de achterban van Landschap Noord-Holland was niet iedereen enthousiast. Enkele vrijwilligers en liefhebbers van het fort waren geen voorstander van de nieuwe functies en zochten de pers op. Landschap Noord-Holland kon deze bezwaren lang niet bij iedereen wegnemen. Daarnaast kregen de initiatiefnemers te maken met lange gemeentelijke procedures. ‘Het wijzigen van het bestemminsplan had de nodige voeten in de aarde’, aldus Schuurman. Patrick Monincx was namens de gemeente vergunningverlener en ook zijdeling betrokken bij de totstandkoming van het aangepaste bestemmingsplan. Hij vertelt: ‘We zijn een aantal keer afgeweken van het bestemmingsplan dat specifiek voor de ontwikkeling was vastgesteld, bijvoorbeeld omdat met de plaatsing van zonnepanelen op het fort de maximale bouwhoogte werd overschreden.’

Tips

Monincx constateert dat de initiatiefnemers van dit soort projecten vaak niet hoog genoeg in durven zetten. ‘We hebben al een aantal procedures gevoerd om van het bestemmingsplan af te wijken. Dat had onder meer te maken met de zonnepanelen, maar ook met de vogelkijkkoepel die later is toegevoegd.’ Hij adviseert dan ook om zo hoog mogelijk in te zetten bij het wijzigen van een bestemmingsplan voor herbestemming. ‘Denk je dat je een fietsenstalling nodig hebt, of dat je er misschien in de toekomst een evenementenlocatie van wilt maken? Dan moet je dat gelijk in het bestemmingsplan proberen te regelen.’ Een ander punt van aandacht is het draagvlak bij omwonenden. Van Keulen vertelt: ‘We organiseerden sneak previews en benaderden hen ook persoonlijk om de plannen uit te leggen.’ Bij Landschap Noord-Holland wordt momenteel hard gewerkt om een flink aantal forten een nieuw leven te geven. Deze weerbarstige gebouwen wekken vaak de indruk dat er weinig mogelijk is. Toch wijst de praktijk uit dat forten zich juist door hun unieke, klimatologische eigenschappen uitstekend lenen voor bepaalde functies. Schuurman: ‘Zo zijn we voor het fort Zuidwijkermeer een samenwerking aangegaan met een kaasaffineur. De kelders van het fort blijken zeer geschikt om de kaas te laten rijpen. De kaas die wordt geleverd aan gerenommeerde restaurants, wordt in ons fort gerijpt, bewerkt en opgeslagen.’

Update 2022

Het herbestemmingstraject Fort K’ijk is inmiddels een paar jaar geleden afgerond en in het voormalig militaire fort wonen sindsdien autistische jongvolwassenen. Het Steunpunt ging in gesprek met Telly Noutsis, directeur van de exploitant de Heeren van Zorg, om te bespreken welke nieuwe inzichten ontstaan zijn naar aanleiding van de exploitatie.

Zorgvraag

Fort K’ijk heeft in 2017 de eerste bewoners verwelkomd uit gemeente Uitgeest. Al snel bleek dat de 24 zorgplekken niet allemaal gevuld konden worden door inwoners van Uitgeest. Om die reden zijn de Heeren van Zorg in gesprek gegaan met de grotere omliggende gemeenten. ‘We hebben kort voor de opening pas een akkoord bereikt. Daarna moesten we het fort nog gevuld krijgen, dat was een behoorlijke klus’, vertelt Noutsis.

 Luxeprobleem

Noutsis vertelt dat veel bezoekers aan het Fort laaiend enthousiast zijn over de voorzieningen, maar dat ze óók af en toe negatieve reacties hebben ontvangen: ‘Sommige bezoekers vinden het gebouw niet geschikt om in te wonen, ondanks dat we aan de normen voldoen. Ook zijn er mensen die de woonruimtes te klein vinden. Kijk je echter naar een stad als Amsterdam, dan is een studio van 18 vierkante meter een hele normale omvang voor jongvolwassenen. Maar wat je er ook van vindt: al onze cliënten kiezen er zélf voor om bij ons te komen wonen. Ze hebben ook andere opties.’

‘Bovendien zijn de voorzieningen in het gebouw echt goed geregeld, het is best luxe ingericht en er zijn meerdere gemeenschappelijke ruimtes voor het sociale aspect’, vertelt Noutsis. ‘Ik denk dat het gebouw en de voorzieningen eerder té mooi en goed zijn, dan dat ze tekortschieten. Onze doelgroep betreft 18 tot25-jarigen die het ouderlijk huis verlaten. De doelstelling is om ze binnen een aantal jaar klaar te stomen om zelfstandig te kunnen wonen, maar de locatie prikkelt niet om weg te gaan, onder andere omdat bewoners het er zo mooi vinden.’

Klein dorpje in een fort

Een punt van aandacht blijft de geluidisolatie. ‘Buiten is het heel rustig, maar in het fort is het een klein dorpje. Waardoor je elkaar dus ook veel hoort. Wij hebben ontzettend veel aandacht besteed aan de geluidsisolatie tussen de kamers. Maar het blijft een punt van aandacht en sommige cliënten klagen er wel eens over.’

Ook vinden sommige cliënten het lastig dat er overdag bezoekers kunnen zijn, die zich niet altijd aan de regels houden en ook privé gedeeltes van het complex betreden. ‘Tegelijkertijd is dit ook leerzaam voor de cliënten’, zegt Noutsis. ‘Het zorgpersoneel leert de bewoners zelf hoe ze kunnen uitleggen dat bezoekers daar niet mogen komen, omdat het om privéruimte gaat.’

Kansrijk erfgoed

De Heeren van Zorg hebben dertien zorglocaties, allemaal in Noord-Holland, waarvan een paar ondergebracht zijn in monumentale panden of complexen. Noutsis denkt dat een zorgfunctie zich goed leent voor herbestemming van erfgoed: ‘Enerzijds heb je vaak al veel medestanders, van overheden tot omwonenden. Mensen raken geënthousiasmeerd – je draagt bij aan behoud én je creëert belangrijke maatschappelijke voorzieningen. Anderzijds is een zorgfunctie een hele stabiele bron van inkomsten voor de eigenaar/verhuurder: zorginstellingen zijn hele trouwe huurders.’ Dat wil overigens niet zeggen dat je zoiets gemakkelijk van de grond krijgt, er is vaak een forse investering nodig. In het geval van Fort K’IJK heeft Provincie Noord-Holland een zeer grote financiële bijdrage geleverd. Noutsis:

‘Om een dergelijk project van de grond te krijgen heb je vaak een investeerder nodig die het belangrijk vindt om iets terug te doen voor de maatschappij en die dus kiest voor een langere terugverdientijd. Hierdoor kunnen wij op onze beurt weer sociale huurprijzen hanteren richting onze cliënten.’

(Tekst: Isabel van Lent | Update 2022: Rosanne Bruinsma | Beeld: Ossip van Duivenbode)