Cultureel erfgoed in zwaar weer

Rond de jaarwisseling hadden we op verschillende plekken in Nederland last van wateroverlast. In Noord Holland concentreerde deze overlast zich met name langs de buitendijkse gebieden aan de kust van het IJsselmeer. In Monnickendam liep het water over de kades en moesten 125 Oekraïense vluchtelingen worden geëvacueerd omdat hun verblijfplaats onbereikbaar was geworden. En in Volendam moest de brandweer uitrukken om zandzakken te plaatsen en het water weg te pompen uit de ondergelopen kelders. Ondertussen hield het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier de dijken nauwlettend in de gaten.
De oorzaak van het hoge water was een combinatie van factoren: een uitzonderlijk hoge waterstand van 45 cm boven NAP op het Markermeer en IJsselmeer door het vele smeltwater van de Rijn en de IJssel, een harde wind door storm Pia die het water nog meer opstuwde, de windrichting waardoor het niet mogelijk was om te spuien op de Waddenzee en de langdurige regenval. Dit laatste leidde bovendien tot een hoge grondwaterstand in het Noord-Hollandse duingebied, waardoor ook straten in Bergen aan Zee onder water stonden, veel paden in het duingebied onbegaanbaar waren en de route van de halve marathon van Egmond moest worden aangepast.

Onroerend en roerend erfgoed

De inwoners van het Hoornse Visserseiland, dat onderdeel uitmaakt van het beschermd stadsgezicht, hielden gelukkig de voeten droog met dank aan de inzet van extra ‘big bags’. Ander cultureel erfgoed had het zwaarder te verduren. Zo liep de kelder van het gemeentelijk monument Hotel Spaander in de haven van Volendam onder water en stond het terrein van de Vredeskerk in Bergen aan Zee blank, waardoor de restauraties van het provinciale monument moesten worden uitgesteld. Twee rijksmonumentale musea werden uit voorzorg tijdelijk gesloten: het Muiderslot en Kasteel Radboud. In Medemblik moest de brandweer zelfs tot twee keer toe uitrukken om het water weg te pompen uit de slotgracht van Kasteel Radboud.

“Op Tweede Kerstdag liep het water uit de slotgracht naar binnen in de kelder van het kasteel. De slotgracht staat via een duiker in verbinding met de haven en het IJsselmeer. Het kasteel dateert uit de 13e eeuw maar de slotgracht is later gedempt en pas in de tweede helft van de 20e eeuw opnieuw geopend en voorzien van een betonnen bak. Doordat het waterpeil in de slotgracht 1,5 m hoger stond dan normaal liep het water over de rand van deze bak en veroorzaakte binnen een laag water van drie centimeter. Uiteindelijk heeft de brandweer een schot in de duiker dichtgedraaid en de slotgracht meermaals leeggepompt. Afgezien van enkele verroeste stopcontacten en natte vloerkleden valt de schade aan het interieur gelukkig mee. De anderhalve meter dikke kasteelmuren zijn nog wel vochtig maar het kasteel is inmiddels weer geopend. Het is de eerste keer dat het kasteel te maken heeft met wateroverlast en de duiker is dichtgezet.”
– Emma Buis, beheerder Kasteel Radboud

Quickscan

Bovenstaande illustreert de kwetsbaarheid van cultureel erfgoed voor toenemende weersextremen als gevolg van klimaatverandering. Om een eerste beeld te krijgen van deze risico’s heeft de provincie Noord-Holland in 2022 een quick-scan laten uitvoeren door stichting CAS (Climate Adaptation Services) en MOOI Noord-Holland. De quickscan is gebaseerd op data over klimaatverandering tot 2050 uit de Klimaateffectatlas en de kaartlagen van het Noord-Hollandse erfgoed uit de kaartviewer van het Steunpunt Cultureel Erfgoed. Daarnaast hebben experts op het gebied van monumenten, landschap en archeologie input geleverd tijdens twee bijeenkomsten in 2022. De resultaten zijn een startpunt voor verdere verdieping van het onroerend erfgoed binnen de eigen gemeente. Inmiddels wordt voor alle provincies in Nederland een vergelijkbare klimaatrisicoscan uitgevoerd in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE).

De rijksmonumentale vuurtoren, het Paard van Marken, is afgesneden van het vaste land door het hoge water. Foto van het Steunpunt

Klimaatstresstest

De quick-scan is een belangrijk hulpmiddel bij het uitvoeren van de klimaatstresstest, die gemeenten verplicht zijn om elke zes jaar te actualiseren in het kader van het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie. Een klimaatstresstest identificeert mogelijke kwetsbaarheden binnen een gemeente. Cultureel erfgoed is binnen de klimaatstresstesten van 2019 maar slechts door een zeer beperkt aantal gemeenten meegenomen. De RCE streeft er daarom naar dat in 2025 cultureel erfgoed in iedere klimaatstresstest is meegenomen. Op donderdag 25 januari 2024 organiseerden de RCE en het Steunpunt daarom een bijeenkomst over erfgoed in de klimaatstresstest voor Noord-Hollandse gemeenten in Huis van Hilde.

Mocht je vragen hebben over de klimaatstresstest en hoe je erfgoed hierin kan meenemen? Neem dan contact op met het Steunpunt: info@steunpuntcultureelerfgoednh.nl

Heb je de bijeenkomst gemist? Bekijk dan hier het beeldverslag: 08-Beeldverslag-Erfgoed-in-de-Klimaatstresstest-Noord-Holland.pdf (steunpunterfgoednh.nl)

Bronnen

• https://www.hhnk.nl/updates-hoogwater-markermeer
• https://geoapps.noord-holland.nl/kaartenportaal/apps/storymaps/stories/4e0c2f49343941268a2a92a711e8dfae

(Beeldverantwoording: Versteviging van de dijk in Durgerdam; waar bijna de helft van de woningen is aangewezen als rijksmonument. De foto bovenaan de pagina is van Jos van Alphen)