Projectgegevens

Naam Gebouw 8
Adres Affuitenhal 4, Zaandam
Bouwjaar 1899
Voormalige functie Wapendepot; Hoofdkantoor Artillerie Inrichtingen
Nieuwe functie Nog nader te bepalen
Oplevering –
Status Rijksmonument
Architect(en) –

Voormalig munitiedepot wordt klaargemaakt voor een nieuw leven

Gebouw 8 is een van de smaakmakers op het Hembrugterrein in Zaandam. Het 19e-eeuwse, voormalige wapendepot was er lange tijd beroerd aan toe, maar wordt nu opgeknapt. Hier vindt een voorherbestemming plaats: de toekomstige eigenaar mag het rijksmonument naar eigen inzicht invullen.

Tekst: Isabel van Lent en ONH | Beeld: Ossip van Duivenbode

Toen

Ooit was het Hembrugterrein het epicentrum van de Nederlandse wapenindustrie. Wapens en munitie werden geproduceerd, en strategische voorraden werden opgeslagen. In 1895 werd het terrein, dat onderdeel uitmaakt van de Stelling van Amsterdam, in gebruik genomen. Het werd ontwikkeld omdat Nederland werd omringd door sterke mogendheden als Frankrijk en Duitsland. Nederland wilde onafhankelijk van deze landen zijn en koos voor een neutraliteitspolitiek waarbij het ook haar eigen wapens produceerde. Op het Hembrugterrein vind je 120 gebouwen die allemaal in verschillende fases zijn gebouwd. In de eerste fase werden een wapenfabriek, een patronenfabriek en een munitiefabriek neergezet op het terrein om karabijnen voor het Nederlandse leger en de bijbehorende munitie te produceren. Ook gebouw 8, een voormalig wapendepot, stamt uit deze periode. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog gaf het Hembrugterrein een enorme boost, en ook tijdens het interbellum en de Tweede Wereldoorlog verliepen de zaken voorspoedig. Na de oorlog werd het terrein vooral gebruikt voor het maken van metalen producten door de bedrijven Eurometaal en NV Hembrug, zoals de befaamde Hembrugdraaibank. NV Hembrug verhuisde in 1983 naar Haarlem. Tot 2003 was er volop activiteit op het Hembrugterrein, maar met het sluiten van Eurometaal verdween alle bedrijvigheid en kreeg de natuur er vrij spel, wat leidde tot een overwoekerd terrein in slechte staat.

(De bovenstaande tekst komt uit het uitgebreide verhaal dat te lezen is op de website van Oneindig Noord-Holland).

Herbestemming

De laatste jaren is hard gewerkt aan het toegankelijk en veilig maken van het Hembrugterrein. Het Rijksvastgoedbedrijf knapt gebouwen op en investeert in een plaatselijke gemeenschap van innovatieve ondernemers. De gemeente Zaanstad is nauw bij de ontwikkelingen betrokken. Programmamanager erfgoed Marjorie Verhoek legt uit: ‘In de komende jaren gaat dit dé plek van de regio worden.’ Momenteel zijn zes partijen in de running om het gebied van 43 hectare te kopen en te ontwikkelen tot een nieuw bruisend woon- en werkgebied. Gebouw 8 – dat in 2003 werd aangewezen tot rijksmonument – verkeerde tot voor kort in zeer slechte staat. Voordat het Rijk zich actief met de ontwikkeling van het gebied ging bezighouden, waren de monumenten op het Hembrugterrein al hoognodig aan een restauratie toe. Dankzij een eenmalige subsidie van het Rijk van vier miljoen euro, kon die handschoen worden opgepakt. De gemeente werkte samen met het Rijksvastgoedbedrijf een strategie uit en in 2011 kon de restauratie van start gaan. Verhoek: ‘We hebben de strategische keuze gemaakt om van het beschikbare geld zoveel mogelijk panden op te knappen, 35 in totaal. De restauratie van Gebouw 8 hebben we bewust uitgesteld, omdat die te ingewikkeld was en een te grote hap uit het beschikbare budget zou nemen.’

Succesfactoren

Voor het Hembrugterrein heeft de gemeente een omgevingsplan opgesteld, dat uitgaat van een organische gebiedsontwikkeling. Uitgangspunt is dat er veel mogelijk is, mits de ontwikkelingen passen bij het karakter van het gebied en de ruimtelijke kwaliteit versterken. In het omgevingsplan hebben alle aanwezige gebouwen de functie ‘gemengd’ gekregen. Er zijn uiteraard wel richtlijnen voor de invulling van het gebied. Zo is 120.000 m2 bestemd voor wonen. Of dat wordt ingevuld met nieuwbouw of oudbouw, maakt niet uit; de projectontwikkelaar is hier vrij in. ‘De herbestemming van Gebouw 8 is eigenlijk een voorherbestemming’, vertelt Verhoek. Er is voor gekozen om eerst in de gebouwen te investeren en dan pas een nieuwe eigenaar en bestemming te zoeken. De gemeente heeft hiermee afscheid genomen van de traditionele wijze van herbestemmen, waarbij eerst een functie wordt vastgelegd in het bestemmingsplan, dan naar een eigenaar wordt gezocht en ten slotte een vergunning wordt verleend. ‘We geven de toekomstige eigenaar wel één voorwaarde mee: het gebouw moet binnen twee jaar een nieuwe functie hebben’, aldus Verhoek.

Struikelblokken

Inmiddels is de restauratie van Gebouw 8 in volle gang. Kees Benschop van bouwbedrijf Schakel & Schrale vertelt over de restauratie: ‘We troffen een pand aan met een dak dat deels was ingestort. Omdat het zo lang had blootgestaan aan weer en wind, was de houten verdiepingsvloer niet meer veilig te betreden. Binnen groeide al de nodige flora.’ Het Rijksvastgoedbedrijf is opdrachtgever van de restauratie, die wordt meegefinancierd met zes ton van de provincie en vijf ton van de gemeente. ‘Omdat we meebetalen, hebben we ook voorwaarden gesteld’, vertelt Verhoek. ‘De restauratie moest door een ervaren restauratiearchitect worden begeleid en als gemeente wilden we plaatsnemen in het bouwteam.’ Tijdens de restauratie stuitte men op spouwkozijnen, een voor- en achterkozijn in een spouwmuur, met daartussen een rooster. ‘Dat is uniek detail, zeker voor die tijd’, vertelt Benschop. In overleg met het bouwteam is ervoor gekozen om deze kozijnen weer in oude luister te herstellen. Verhoek betreurt dat het zo lang heeft geduurd, voordat Gebouw 8 onder handen kon worden genomen: ‘Het is een expliciete keuze geweest om zoveel mogelijk gebouwen van het beschikbare budget op te knappen. Dat neemt niet weg dat Gebouw 8 flink was afgetakeld.  Als we eerder wat kleine maatregelen hadden genomen, was de opgave nu minder groot geweest.’

Tips

Verhoek adviseert om proactief met herbestemmingsprojecten om te gaan, ook als de gemeente zelf geen eigenaar is: ‘Dankzij een eenmalige gift van het Rijk kon het gebied in 2011 onder handen worden genomen. We hebben ervoor gekozen om het geld in de monumenten te steken die het het terrein moeten gaan dragen, zonder dat er een bestemming op lag. Een reddingsactie dus. We geloven in het Hembrugterrein. Iedereen die hier voor het eerst komt, wordt er op slag verliefd op.’ Samengevat: wees als gemeente meer dan een vergunningverlener. Ga voorinvesteren. Laat zoveel mogelijk belemmerende regelgeving los door het gebouw een gemengde bestemming te geven. Zo kan een nieuwe eigenaar zelf een geschikte invulling organiseren. En tot slot: zoek actief naar coalities. Verhoek heeft daar haar meeste tijd en energie aan besteed: ‘Wie zijn je partners, wie kun je gebruiken in het proces? Uiteindelijk hebben we dit samen met de provincie en het Rijk op kunnen pakken. Draagvlak creëren en geschikte mensen bij elkaar zoeken is echt een vak apart.’

Kijk voor meer informatie ook op de website ‘HEMbrug ontwikkeld’