Herbestemming: Mariatoren – Hoorn

Projectgegevens

Naam Mariatoren
Adres Achter de Vest 1, Hoorn
Bouwjaar 1508, puntgevel 1929
Voormalige functie verdedigingstoren (daarna kruitmagazijn, ijskelder, atelier)
Nieuwe functie vakantiehuis (Monument en Bed)
Oplevering 2015
Status rijksmonument sinds 1965
Architect(en) ing. Ger Copier, bouwkundig projectleider namens Vereniging Hendrick de Keyser

Slapen in een middeleeuwse verdedigingstoren

Vakantie vieren en tegelijk een steentje bijdragen aan de zorg voor erfgoed. Dit is het uitgangspunt van de monument-en-bed-locaties van Vereniging Hendrick de Keyser. Ook de Mariatoren in Hoorn werd in 2015 omgebouwd tot een van deze onalledaagse overnachtingsplekken.

Toen

De Maria- of Kruittoren is een oude verdedigingstoren die in het begin van de 16^e eeuw werd gebouwd op de oude vestingwal. Het nabijgelegen Mariaklooster schonk destijds het terrein en betaalde mee aan de bouwkosten. Toen eind 19^e eeuw de stadsmuur werd gesloopt werd ook de een na de andere toren afgebroken. De Mariatoren bleef gespaard. Het gebouwtje heeft toen enige tijd gediend als kruitopslag. Daarna was het een ijskelder en, vlak voor de recentste restauratie, een atelier van een kalligraaf.

Kenmerkend is de halfronde vorm, die half in de stadsgracht staat en de laatgotische stijl. Achter het uitkragende metselwerk bevindt zich de verdedigingsgang met schietgaten voor kanonnen en schietsleuven voor de musketten. Bij een ingrijpende restauratie in 1929 werd het dak vernieuwd en een nieuwe puntgevel, naar ontwerp van architect J. van Reijendam, aangebracht. Sinds 1993 is de toren in het bezit van Vereniging Hendrick de Keyser (destijds een schenking van de gemeente).

Lees verder op de website van Oneindig Noord-Holland.

Herbestemming

Het herbestemmingsproces is gerust voorbeeldig te noemen. Na het vertrek van de kunstenaar stond de ruimte niet lang leeg voordat Vereniging Hendrick de Keyser (HdK) zich bij de gemeente meldde met het plan er een hotelkamer van te maken. ‘Zo’n bestemming is eigenlijk ideaal’, zegt Pieter Meijers, bouwhistoricus en hoofd van bureau Erfgoed van de gemeente Hoorn: ‘Een overnachtingsplek is de perfecte oplossing voor dit soort bouwwerken. Door de beperkte grootte, de specifieke plattegrond met zijn steile trappen is het voor weinig andere functies geschikt.’

Niet zomaar elk monument leent zich voor dit soort functies, zegt ook Isja Finaly, adjunct-directeur van HdK. ‘Het moet gaan om een locatie waar je echt iets bijzonders ziet, en het belang ervaart van dit soort historisch waardevolle gebouwen.’ Er overnachten is inderdaad een belevenis. Dankzij de zorgvuldige manier van restaureren heeft de sierlijke, halfronde toren met zijn dikke ronde muren zijn historische uitstraling behouden. Bijzonder is de stenen weergang, de verdedigingsgang met schietgaten voor kanonnen en musketten die rondom de slaapkamer loopt. Beneden staan een espresso-automaat, wokbrander en een flatscreen.

Die combinatie van oud en nieuw werkt goed, en is in lijn met het doel van de vereniging, namelijk het vergroten van draagvlak voor behoud van cultureel erfgoed. Tegelijk zorgde juist dat aspect, het integreren van de hoge hedendaagse comfort-eisen in historisch waardevolle panden, voor het enige grote struikelblok in dit proces: het aanleggen van de benodigde nutsvoorzieningen.

Succesfactoren

Een succesfactor was vooral de collegiale samenwerking tussen gemeente en Vereniging HdK. Isja Finaly: ‘de goede samenwerking met de gemeente is van wezenlijk belang geweest voor een succesvolle herbestemming.’ De eerste belangrijke stap was een bestemmingswijziging, waar de gemeente direct wat in zag en dus haar medewerking aan verleende. Maar ze was ook een essentiële spil in het organiseren van het project en het samenbrengen van partijen op het gebied van techniek, vergunningen, monumenten en archeologie.

Een erfgoedorganisatie als HdK is, op zijn beurt, een ideale partij, vindt Meijers: ‘Het verschil met de meeste ondernemers is dat ze bij HdK weten hoe ze met erfgoed moeten omgaan, en bereid zijn te investeren in kwaliteit.’ Daarnaast heeft een vereniging als HdK een ander verdienmodel, en toegang tot grote fondsen. Voor dit project is alleen gebruik gemaakt van de BankGiroLoterij, de rest is gefinancierd met eigen kapitaal en inkomsten uit verhuur.

Ook is er meer grip op de uitvoering, zegt Meijers. ‘Wat bij ontwikkelaars in het werk nog weleens misgaat, ging hier goed, omdat met ervaren vaklui wordt gewerkt. Het komt de kwaliteit en de uitstraling ten goede.’

Struikelblokken

De grootste uitdaging was om alle water-, gas- en afvoerleidingen aan te leggen zonder het middeleeuwse karakter van de toren aan te tasten. Radiatoren en vloerverwarming vielen af, niet alleen vanwege de noodzakelijke aantastingen van het interieur, maar ook omdat die de toren met zijn dikke muren niet snel kunnen verwarmen. Een heteluchtverwarming bleek de ideale oplossing, een zwarte pijp loopt verticaal door het gebouwtje.

Vervolgens moesten de nutsvoorzieningen worden aangesloten op het netwerk waarvoor boren in de oude verdedigingswal noodzakelijk was. Een lastige operatie, die meer tijd vergde dan vooraf ingeschat, vooral omdat alle noodzakelijke partijen tegelijkertijd aanwezig moesten zijn, plus een archeoloog die checkte of alles goed ging, vertelt Finaly. Het vereiste een nauwkeurige voorbereiding en organisatie.

Tips

Behalve dit comfortvraagstuk ziet Pieter Meijers weinig struikelblokken. Vergeleken met dat andere grote herbestemmingsproject, de Grote Kerk, even verderop in Hoorn, was dit project heel overzichtelijk. Meijers: ‘Terwijl bij zo’n groot project sprake is van een omvangrijk programma en verschillende partijen, hadden we voor de Mariatoren te maken met maar één partij en één type bestemming, dan valt alles op zijn plek.’ Finaly noemt nog eens de goede samenwerking met het gemeentelijk bureau Erfgoed. ‘Niet alleen als bevoegd gezag, maar ook als overlegpartner. Allebei met hetzelfde monumentendoel voor ogen. Ja, dan kom je er wel!’

(Tekst: Sophie van Ginneken | Beeld: Ossip van Duivenbode)