Kiezen voor nieuwe energie én ondergronds erfgoed: hoe doe je dat?

Kiezen voor nieuwe energie én ondergronds erfgoed: hoe doe je dat?

Is er in jouw gemeente ook al aandacht voor de concept-RES? Mooi! Want voor de toekomst van onze planeet is snelheid bij de energietransitie geboden. Maar laten we in onze haast om ‘van het gas af te gaan’, het ondergrondse erfgoed niet vergeten. Kies voor toekomst én verleden. Hoe je dat doet? Onze tip: maak vooraf een risico-inventarisatie, begin hierbij bij de A van Archeologie, weeg de belangen en kies bewust.

Ondergronds erfgoed vraagt extra aandacht

Wie de concept-RES doorneemt voor Noord-Holland Noord en –Zuid zal zien dat ook het erfgoed niet vergeten is. Termen als (cultureel) erfgoed, cultuurhistorisch landschap en UNESCO-werelderfgoed komen regelmatig voorbij. Gelukkig maar, want daarmee geven de betrokken partijen blijk van hun inzet voor toekomst en verleden.

Waar ik voor wil pleiten, is de blik omlaag te richten, richting bodem. Daarin ligt ons grootste, oudste, onbekendste én meest kwetsbare archief: het bodemarchief. Dat deel van ons erfgoed zal door de energietransitie het meest worden geraakt. Letterlijk, want het bouwen van windmolens en de aanleg van zonnevelden en warmtenetten zal voor de ondergrond op ongekend grote schaal gevolgen hebben.

‘Tijdelijk’ vergraven bestaat niet

Wie bij een windmolenpark nog denkt aan de verstoring door mastvoeten, mag ik uit de droom helpen: een recente inventarisatie naar de gevolgen voor de ondergrond laat zien dat ook de kabels- en leidingenbedden tot enkele meters diep worden uitgegraven en versterkt, net zoals dat geldt voor zogenaamde tijdelijke bouwwegen, kraanopstelplaatsen en opslagterreinen voor zwaar materieel.
De term ‘tijdelijk’ gaat niet op wanneer het gaat over de ondergrond: vergraven archeologische vindplaatsen kun je niet meer ‘in oude staat herstellen’. Een windmolenpark zal dan ook zorgen voor vele tientallen hectares verstoorde ondergrond en het verdwijnen van het daarin aanwezige erfgoed.

Warmtewinning kan op veel manieren geschieden: door naar heel diepe warmwaterlagen te boren, of juist door ‘restwarmte’ te winnen uit afvalwater of industriële complexen. Voor het vervoer van die warmte naar de afnemers, veelal woonwijken, worden kilometerslange tracés aangelegd. Door gebieden die nu ‘leeg’ lijken maar dat in het verleden vaak níet waren. Daarvan getuigen de sporen van jachtkampen, boerderijen, kastelen en landhuizen in de ondergrond; de enige getuigen van duizenden jaren van bewoning. Voor de aanleg van die tracés in het open landschap zijn ontgravingen tot zeventig meter breed met een diepte van vijf meter, geen uitzondering. Ook hierbij geldt: de grasmat kan misschien worden hersteld, maar het kwetsbare bodemarchief niet.

Kies voor win-win-situaties

Zonneparken lijken minder ingrijpend maar ook hiervoor wordt op grote schaal de ondergrond geroerd. In Noord-Holland waar de provincie tot dusver de hoogte van de zonnepanelen heeft beperkt, is de verankering van al die palen in de ondergrond misschien wat minder diep. Dat is echter in andere provincies, waar meervoudig gebruik wordt aangemoedigd, niet het geval. Hogere palen, die stormvast moeten staan, betekenen diepere verankering. Elke paal is een ingang in de ondergrond waarlangs zuurstof en water binnendringen en waardoor het ondergronds erfgoed kan worden aangetast. En bij elk park zijn grootschalige en deels forse ingrepen voor de kabels- en leidingenbedden en de transformatorstations te voorzien. Voor het bodemarchief zijn oplossingen waarbij zonneparken op afvalbergen of reeds verstoorde (industrie)terreinen worden aangelegd, ideaal. Gelukkig kennen we in Noord-Holland daarvan al een aantal goede voorbeelden.

Maak een keuze vanuit beleid

De Noord-Hollandse gemeenten hebben in hun erfgoedbeleid de bescherming van en omgang met ondergronds erfgoed opgenomen. Hierbij gaat het om archeologische vindplaatsen én om terreinen met archeologische verwachtingen. Dat lijkt dus geregeld. Maar gemeenten zouden zich moeten realiseren dat het bij deze grote ingrepen in feite gaat om beleidskeuzes en niet alleen om vergunningverlening: waar kiezen we als gemeente nu precies voor: nieuwe energie, ondergronds erfgoed, uitzicht, natuur, omgeving van een monument? Op welke plek prevaleert welk uitgangspunt?

Start nu en begin bij de A

Onze tip: stel voor de zoeklocaties een risico-inventarisatie op en begin bij de A van archeologie. Wat is er bekend over ondergronds erfgoed? Welke keuze maken we als gemeente voor de omgang hiermee? Is het mogelijk om binnen de nieuwe energie-aanleg belangrijke vindplaatsen in situ te behouden (het uitgangspunt van erfgoedbeleid) of maak je als gemeente een bewuste keuze voor behoud ex situ? Hoe zorg je ervoor dat de informatie over het gemeentelijke ondergrondse erfgoed kan worden veiliggesteld? En wat betekenen dergelijke keuzes voor je erfgoed en voor de plannen voor de energietransitie? Maak de gevolgen van keuzes inzichtelijk: voorwaarden, inzet, tijd, planning, maatregelen, budget.

Integrale afweging, heldere keuzes

Wie nu start met een dergelijke risico-inventarisatie, zal behalve de A van Archeologie nog diverse andere belangen en risico’s tegenkomen. Dat is fantastisch, want als gemeente kom je zo tot een helder en integraal overzicht voor elke zoeklocatie. Op basis hiervan kan met alle partijen een geïnformeerde discussie worden gevoerd en kun je als gemeente straks een afgewogen keuze maken waarbij recht wordt gedaan aan toekomst én verleden.

Heb je vragen of opmerkingen in het kader van de energietransitie en ondergronds erfgoed, dan kun je contact opnemen met Monica Dütting, m.dutting@nmferfgoedadvies.nl.

Op dit moment werkt Monica Dütting in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed aan een handreiking over de Energietransitie en Ondergronds Erfgoed. De handreiking is bedoeld voor overheden, initiatiefnemers, adviseurs en andere betrokkenen, en zal naar verwachting eind december beschikbaar zijn.

(Tekst: Monica Dütting, beeld: Margot de Haan)