Naar een inclusieve erfgoedpraktijk

Naar een inclusieve erfgoedpraktijk

Bram Kuiper – is student Heritage and Memory Studies aan de UvA en schreef dit artikel op basis van zijn onderzoek naar inclusief erfgoed, dat hij uitvoerde als stagiair van het Steunpunt

Bij het woord erfgoed zullen de meeste mensen denken aan monumenten en oude binnensteden, aan de traditie van het Nederlandse waterbeheer, of aan archeologische vondsten. Dit zijn de tastbare en ontastbare dingen die vaak de status van monument of erfgoed hebben en dus op die manier al beschermd worden en aandacht krijgen. Toch zijn dit niet de enige plekken die het behouden waard zijn. Zo is er in het erfgoedveld steeds meer aandacht voor de sociale en culturele waarde die verschillende groepen mensen – in tegenstelling tot de waarde die experts toekennen – geven aan objecten en plekken. Het idee is dat als we deze waarde meer erkennen en zichtbaar maken, we deze meer onderdeel kunnen maken van ons besef van wat erfgoed is. Zo bewegen we richting een meer inclusieve erfgoedpraktijk, hetgeen bovendien de kwaliteit van de leefomgeving ten goede komt.

Onderzoek inclusiviteit en participatie in relatie tot erfgoed

Daarom is het Steunpunt een project gestart dat als doel heeft om gemeenten in Noord-Holland te ondersteunen bij het zetten van een stap richting een inclusievere erfgoedpraktijk. Als startpunt van het project heb ik voor het Steunpunt onderzoek gedaan naar inclusiviteit en participatie in relatie tot erfgoed. In dit onderzoek heb ik gekeken naar hoe je de waarde die verschillende groepen hechten aan bepaalde objecten en plekken – dat wat zij waardevol genoeg vinden om te bewaren voor de toekomst – meer mee zou kunnen nemen in het algemene erfgoedbesef en welke rol participatie hierbij zou kunnen spelen. Daarbij moest het onderzoek ook inzicht geven in hoe het Steunpunt gemeenten hierbij zou kunnen ondersteunen.

Om dit te onderzoeken heb ik een aantal interviews gedaan met vertegenwoordigers van verschillende groepen uit de samenleving. Eerst werd een aantal vertegenwoordigers van verschillende burgerorganisaties geïnterviewd om een beeld te krijgen van wat ‘dat andere erfgoed’ zou kunnen zijn. Vervolgens is er met een aantal erfgoedmedewerkers en -bestuurders van verschillende Noord-Hollandse gemeenten gesproken om te kijken hoe er nu met inclusiviteit en participatie wordt omgegaan op het gebied van erfgoed. Tenslotte is een aantal participatie-experts bevraagd over hoe je die participatie dan vorm kunt geven – hoe kun je een participatietraject opzetten dat een gelijke stem geeft aan alle groepen en niet (onbewust) al selecteert en daarmee uitsluit?

Waarden van objecten en plekken

Uit de interviews kwam veel informatie naar voren over de waarde die verschillende mensen hechten aan objecten en plekken. Vooral de sociale functie die bepaalde gebouwen hebben voor groepen mensen bleek voor de geïnterviewden erg waardevol. Denk hierbij bijvoorbeeld aan ontmoetingsplaatsen voor mensen uit een bepaalde wijk of van een gemeenschap. Het behouden van die sociale functie was samen met het zelf kunnen beheren en uitbaten van zo’n plek of gebouw cruciaal voor de waarde die een gemeenschap hecht aan het gebouw of de plek. De meningen van de geïnterviewden verschilden echter enorm over hoe hun gemeente hier, vooral op praktische aspecten zoals financiën en beheer, mee om moest gaan en hoe zij zelf in dit proces betrokken zouden moeten zijn. Waar sommigen bijvoorbeeld slechts een open houding van de gemeente verlangden, wilden anderen juist actief door de gemeente betrokken worden.

Gemeenten en inclusief erfgoed

Gemeenten vinden het niet altijd even makkelijk om de diverse waarden van plekken te identificeren en te beschermen. Uit de interviews bleek dat bij gemeenten een inclusievere erfgoedcanon niet altijd als een urgent doel wordt gezien. Dit heeft ook te maken met een gebrek aan capaciteit, waardoor de prioriteit vaak bij andere kwesties komt te liggen. Als inclusief erfgoed wel hoger op de agenda staat, lijken gemeenten zoekende te zijn naar hoe ze hiermee aan de slag kunnen. Met name capaciteitsgebrek bij erfgoedambtenaren en afhankelijkheid van sturing vanuit lokale besturen bemoeilijken de zaak. Manieren om mensen te benaderen en ideeën op te halen variëren van eenmalige participatieavonden tot ideeënuitwisselingen met scholen. Die variatie lijkt te suggereren dat er onduidelijkheid is over wat haalbaar en mogelijk is.

Participatie is maatwerk

Experts benadrukken dat er een groot arsenaal aan verschillende mogelijkheden is, maar dat de ‘juiste’ vorm van participatie afhankelijk is van de casus. Participatie is maatwerk en hoe een participatietraject eruit ziet is afhankelijk van factoren als wie je wilt betrekken en wat je wilt bereiken. Als gemeente is het vooral belangrijk dat je nadenkt over wat je doelen zijn. Daarnaast hamerden de geïnterviewde experts er op dat gemeenten een vertrouwensband met de participerende burgers moeten opbouwen om succesvolle inbreng te kunnen krijgen. Zij suggereerden dat een denkomslag, waarbij gemeenten meer focus leggen op langdurige relaties en durven te experimenteren, veel zou kunnen opleveren op het gebied van inclusiviteit.

Platform Steunpunt voor kennisdeling

Om die denkomslag mogelijk te maken kan het Steunpunt ook een bijdrage leveren. Een van de uitkomsten van het onderzoek is dat het Steunpunt een platform kan creëren om gemeenten met dit lastige onderwerp op gang te helpen. Op dit platform zou bijvoorbeeld kennis gedeeld kunnen worden over wat inclusief erfgoed is of kan zijn, waarom het belangrijk is en hoe participatie kan helpen bij het komen tot een inclusievere erfgoedcanon. Door voorbeelden, interviews en andere vormen van kennis te delen kunnen we met zijn allen aan de slag om het Noord-Hollands erfgoed een stukje inclusiever te maken.

(Beeldverantwoording: ‘De Spaghettiflat’ in Poelenburg, Zaandam. Het gebouw dankt zijn bijnaam aan de Italiaanse arbeidsmigranten die in de flat kwamen wonen. Foto van Els Zweerink)