Erfgoed in de Omgevingsvisie

Op dinsdag 16 oktober organiseerde het Steunpunt Monumenten en Archeologie in samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed de cursus Erfgoed in de Omgevingsvisie. 45 mensen hadden zich aangemeld om meer over dit onderwerp te leren. De lezingen werden live samengevat door twee tekenaars. Tijdens de cursus werd ingegaan op de integratie van erfgoed in de omgevingswet die in 2021 in werking treedt. De inleiding werd verzorgd door Jef Mühren, directeur van MOOI Noord-Holland. Hij benadrukte het belang van de integratie van erfgoed tijdens het proces, in plaats van achteraf. Erfgoed ís omgevingsvisie.

Toepassingen van Cultureel Erfgoed

In het algemeen is er veel interesse voor erfgoed, aldus Gerda de Bruijn van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Maar in hoeverre is kennis en interesse ook aanwezig bij de programmaleiders van de omgevingsvisies? Zit erfgoed bij hen ook aan tafel? Sectoraal versus totaalbelang speelt hier een belangrijke rol in.

De Bruijn benadrukte het belang van op tijd met elkaar aan tafel zitten. Cultuurhistorie en erfgoed vormen al jaren onderdeel van de ruimtelijke kwaliteit. Binnen de Omgevingswet is het accent verschoven van ruimte naar leven. Erfgoed draagt bij aan de kwaliteit van de fysieke leefomgeving. Die kwaliteit maakt weer deel uit van het maatschappelijke doel van de Omgevingswet: het creëren van een goede omgevingskwaliteit. Erfgoed vormt daarmee een van de bouwstenen van de omgevingsvisie. In de toepassing is ruimte voor flexibiliteit: het kan heel abstract, maar ook heel concreet worden toegepast en ingevuld.

Voor het opstellen van Omgevingsvisies heeft de Bruijn de volgende tips:

• Durf te kiezen.
• Bepaal ambitie en visie.
• Leg vast binnen welk kader en hoe erfgoed kan bijdragen.
• Het proces om te komen tot een omgevingsvisie en omgevingsplan is erg belangrijk; zorg dat je goed voorbereid aan tafel zit.
• Bereid je verhaal vanuit erfgoed voor: waar kan erfgoed bijdragen aan strategisch en lange-termijn ontwikkelen en beleid?
• Zoek naar instrumenten om erfgoed te verbinden met de andere opgaven binnen een gemeente.

Toepassingen van Cultureel Erfgoed
Draagvlakvergroting: hierbij gaat het om interactie en participatie
Randvoorwaarden: hierbij gaat het om zaken als goede kennisinventarisaties en kaarten
Waardecreatie: denk aan het leggen van verbindingen tussen erfgoed en andere werkvelden en thema’s. Denk ook aan nieuwe combinaties (zie als voorbeeld Energielinies).

Erfgoed kan kwetsbaar zijn. Soms moet er dus een grens getrokken worden en moeten er regels worden opgesteld. Soms ligt de nadruk juist op draagvlakvergroting door het vertellen van het juiste verhaal.

Van visie naar uitvoering

Ton Bossink van de Provincie Noord-Holland scheen licht op het eindconcept van de Omgevingsvisie van de Provincie. Een van de kanten die is bekeken is: wat komt er op een omgeving af, en wat moet je daarmee doen? Veel strategische visies vervallen straks wanneer de Omgevingsvisie is vastgesteld. Een duurzame omgevingsvisie vraagt dan ook om keuzes voor de lange termijn, maar het moet gekoppeld worden aan de instrumenten van vandaag. Op de korte termijn kunnen er programma’s worden opgezet en verordeningen worden opgesteld. Hierbij moet rekening worden gehouden met regionale verschillen. Ook moet er een focus liggen op de kerntaken van de provincie, met name het fysieke domein. Het sociale domein is grotendeels gedecentraliseerd, en is de verantwoordelijkheid van de gemeenten.

De omgevingsvisie van de provincie is NH2050. De visie bestaat uit 6 hoofdstukken, waarin de opgaves centraal staan: leefomgevingskwaliteit; dynamisch schiereiland; metropool in ontwikkeling; sterke kernen, sterke regio’s; nieuwe energie; natuurlijk en vitaal landelijke omgeving. Ook is de afweging gemaakt: wat kan lokaal, wat kan regionaal? Van visie moet er vervolgens tot uitvoering worden overgegaan. Hier wordt de provinciale omgevingsverordening erbij gehaald. Zo worden bijvoorbeeld landschappelijke regimes ook juridisch geborgd.

De omgevingsvisie gaat uit van ontwikkelprincipes. In de toelichting staan de randvoorwaarden met onder andere de wettelijke voorschriften en kritische succesfactoren. De provincie heeft gekozen voor bepaalde principes, zoals bijvoorbeeld de clustering van nieuwe ontwikkelingen bij knooppunten. Omdat de verordening een inflexibel instrument is, is het de laatste toevlucht. Hierin wordt geregeld wat je echt vast wilt leggen.

Participatie bij Landshapsbeheer

Edwin Raap van Landschap Noord-Holland belichtte een pilotproject in Heiloo, en de aanpak van participatie met bewoners en gebruikers van een omgeving. Binnen landschapsbeheer is hier al meer ervaring mee. Veel informatie over natuur, landschap en erfgoed is al online beschikbaar. De afgelopen jaren heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed via diverse websites veel informatie over natuur, landschap, ondergrond en erfgoed ontsloten via websites als landschapinnederland en archeologieinnederland, maar ook topotijdreis en dergelijke. Ook via Provincie Noord-Holland is veel informatie beschikbaar. Inspiratie is bijvoorbeeld te vinden in de Leidraad Landschap en Cultuurhistorie 2018.

Hoe pak je als gemeente een dergelijk participatieproject aan?

• Identificeer eerst wat de landschappelijke en erfgoedwaarden zijn in de lokale context.
• Identificeer voor welke ruimtelijke opgaven je als gemeente in de komende decennia geplaatst wordt.
• Hoe kun je de vastgestelde waarden benutten voor de toekomstige planning in het gebied. Welke handvatten bieden erfgoed en landschap voor een goede aanpak en invulling?

Raap deelde ook nog enkele aanvullende tips:

• Beschrijf de ontwikkeling van een landschap zo neutraal mogelijk.
• Zorg dat de achtergrond en de status van het participatieproject vooraf duidelijk benoemd zijn. Wat kunnen deelnemers verwachten? En vooral ook: wat niet?
• Zorg dat het participatieproject maximaal 6-8 weken duurt. Binnen die periode is er voldoende animo en energie bij de deelnemers te genereren.
• Vertaal zelf de geïdentificeerde landschapskwaliteiten en erfgoedkwaliteiten naar ontwerpprincipes, en leg deze dan weer voor aan de participanten.
• Wees zo specifiek mogelijk in deze processen; hoe algemener het onderwerp, hoe minder betrokkenheid van het publiek.

Workshop Kernkwaliteiten

Na de lezingen volgde de workshop kernkwaliteiten, gegeven door Edwin Raap in samenwerking met Jeroen Zomer van het Steunpunt. De deelnemers verdeelden zich in groepjes en kregen een gebied toegewezen. Binnen deze groepjes probeerden de deelnemers samen de erfgoed-kernkwaliteiten van dat gebied te bepalen, en werd gedefinieerd welke opgaven er zouden kunnen gaan spelen. Vervolgens werd gediscussieerd over hoe de opgaven kunnen worden ingepast zo dat de kernkwaliteiten bewaard kunnen blijven. Wat zijn de keuzes die gemaakt zouden kunnen of moeten worden: welke waarden bescherm je, en hoe zet je erfgoed in als inspiratiebron? Het volgende voorbeeld werd gegeven:

Voor gebieden waar het open landschap van belang is kan je de oorspronkelijke opzet van de polders bij het droogmalen met knooppunten waar bewoning plaatsvindt benutten, zodat het verder een open gebied kan blijven. Windmolens kunnen worden gebruikt als markers van structuren in het landschap. Differentiatie in het landschap moet zoveel mogelijk aangehouden worden.

Afsluiting
Ter afsluiting wordt benoemd dat participatie een belangrijk onderdeel is in het proces, juist omdat bewoners veel kennis hebben. De vraag is hoe je verschillende mensen op de juiste manier en op het goede moment bij het erfgoed in de omgevingsvisie betrekt. Een goed onderwerp voor een vervolgbijeenkomst.

(Tekst: Margot de Haan, Beeld: Stichting NMF | getekendverslag.nl)